7. Arystotelesa koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa
- Państwo a społeczeństwo: Arystoteles rozpoczynał swoje rozważania o państwie od stwierdzenia, że państwo jest naturalną formą społeczeństwa, bowiem człowiek “jest z natury zwierzęciem politycznym”, to znaczy że człowiek jest stworzony do życia w społeczeństwie, a co za tym idzie także w państwie, bo państwo jest najwyższą formą organizacji społeczeństwa.
- Pierwotniejsza od państwa jest według Arystotelesa rodzina (wspólnota domowa), która jest podstawową jednostką społeczną. Ta z kolei opiera się na najbardziej trawałej strukturze, jaką jest małżeństwo. Z połączenia rodzin powstaje gmina, a dopiero z połączenia gmin – państwo. Dopiero państwo jest wspólnotą pełną, samowystarczalną. W ten sposób Arystoteles tworzy schemat genezy państwa: małżeństwo > rodzina > gmina wiejska > polis
- Relatywizm w kwestii ustroju: Arystoteles nie przedstawił wizji idealnego, uniwersalnego modelu państwa. Według Arystotelesa każde państwo powinno być dobrze dopasowane do społeczeństwa i warunków w których żyje. Filozof twierdził, że różne formy państwa są dobre dla różnych społeczeństw. Jedne społeczeństwa wymagają monarchii a inne dobrze funkcjonują w warunkach demokracji.
- Większość form rządzenia powstaje zwykle na drodze historycznego rozwoju i te naturalne formy są zwykle najlepsze dla danego społeczeństwa.
- To czy dane państwo jest dobrze czy źle rządzone zależy często nie od formy rządów lecz od jakości przymiotów ludzi u władzy.
- Krytyka Platońskiej wizji ustroju: Arystoteles krytykuje przedstawiony przez Platona idealny ustrój państwowy. Jak wskazuje, proponowana przez Platona wspólnota własności prowadzi do zaniedbań z powodu rozproszenia odpowiedzialności. Z kolei wspólność kobiet prowadzi do zniszczenia więzi rodzinnych, a w konsekwencji do destrukcji stosunków międzyludzkich. Arystoteles twierdzi, iż aby państwo mogło istnieć potrzebna jest różnorodność, a centralizacja i ujednolicenie jest zaprzeczenia jego idei. Państwo powinno być bowiem wspólnotą, a nie jednolitym organizmem
- Klasyfikacja ustrojów: w swoim schemacie ustrojowym Arystoteles wyróżnił trzy ustroje, w których rządy były sprawowane dla dobra ogółu (monarchia, arystokracja, politeja), i trzy w których rządy były sprawowane dla dobra własnej korzyści rządzących (tyrania, oligarchia,demokracja). Przy doskonałych władcach najlepszym ustrojem była monarchia, jednak za najlepszy z możliwych do osiągnięcia Arystoteles uznawał politeję – złoty środek między demokracją a oligarchią.
- Władza a filozofowie: najlepiej przystosowanymi do rządzenia ludźmi są ci, którzy w naturalny sposób znaleźli się na stanowiskach (przez wolę wyborców albo z urodzenia) a nie filozofowie-teoretycy.
- Zadaniem filozofa jest więc tylko edukowanie i doradzanie rządzącym oraz proponowanie im dokonywania drobnych, powolnych zmian w strukturze państwa. Dobra edukacja jest bardzo ważna dla osób rządzących, gdyż umożliwia im obiektywną ocenę.
- Złoty środek (zdolność do kompromisu): oprócz edukacji formalnej rządzące osoby muszą rozwijać cnoty „złotego środka”, a więc silną wolę, odwagę i rozsądek. Cnoty te są często ważniejsze dla rządzących od formalnej wiedzy, którą można na bieżąco uzyskiwać od doradców-filozofów. Sami filozofowie są zwykle niezbyt dobrze przygotowani do sprawowania władzy, gdyż całe życie koncentrują się na nabywaniu wiedzy i dysputach, a nie na kultywowaniu cnót niezbędnych przy rządzeniu.
- Cel prawa natury: prawo natury służyć ma osiągnięciu cnoty, a więc naturalnego celu jednostki. Arystotelesowska koncepcja prawa natury ma więc charakter ściśle etyczny. Ponieważ cnota utożsamiana jest tutaj ze szczęściem, konsekwencją naruszenia prawa naturalnego, jest pozbawienie się szczęścia.
- Treść prawa natury: szczegółowe treści prawa natury wynikają z ludzkiej zdolności oceniania, przede wszystkim rozróżniania sprawiedliwości od niesprawiedliwości i dobra od zła. Treścią prawa natury są te oceny, które są wspólne różnym ludziom. Z tego poglądu wynika arystotelesowskie poparcie dla niewolnictwa, jako instytucji zgodnej z prawem naturalnym. Zgodne z naturą jest, aby jednostki obdarzone większym rozumem i mniejszą siłą fizyczną, władały nad jednostkami o większej sile i mniejszym rozumie. Do tej pierwszej grupy Arystoteles zalicza Greków, a do drugiej barbarzyńców.
- Prawo naturalne a prawo stanowione: ponieważ człowiek jest z natury istotą społeczną, także państwo i stanowione przez nie prawo znajdują oparcie w naturze ludzkiej (mają służyć realizacji szczęścia). Prawo stanowione opiera się na prawie naturalnym (a także na prawie zwyczajowym), jednak w istotny sposób różni się od niego. Jest prawem spisanym i trzeba się go uczyć, a więc w przeciwieństwie do prawa naturalnego nie jest dane w bezpośredni sposób wszystkim istotom rozumnym. Prawo stanowione nie jest też prawem powszechnym, lecz obowiązuje jedynie obywateli konkretnego polis, w konkretnym czasie. Oba rodzaje prawa są jednak niezbędne dla realizacji naturalnych celów jednostki. Przestrzeganie prawa naturalnego prowadzi do naturalnej sprawiedliwości, która wraz ze sprawiedliwością stanowioną składa się na sprawiedliwość polityczną.