63. Status prawny posła i senatora

I. Pojęcie mandatu przedstawicielskiego

Istnieje kilka znaczeń tego pojęcia. Po pierwsze jest to całokształt praw i obowiązków parlamentarnych, po drugie - określenie funkcji członka parlamentu (np. tak użyte w art. 105). Jednak przede wszystkim pojęcie to określa stosunek polityczno-prawny zachodzący między podmiotem sprawującym funkcję z wyboru a wyborcami, obejmujący udzielone przez wyborców pełnomocnictwo do reprezentowania ich w sprawowaniu władzy państwowej

1. Cechy mandatu przedstawicielskiego

1) uniwersalność - poseł reprezentuje cały naród

2) niezależność - wyborcy nie mają prawnej możliwości narzucenia posłom sposobu dzialania

3) nieodwołalność - wyborcy nie mogą doprowadzić do przedterminowego wygaśnięcia mandatu

2. Rodzaje mandatu przedstawicielskiego w prawie polskim

1) mandat imperatywny - przedstawiciel reprezentuje swoich wyborców, a nie podmiot suwerenności (sporadycznie występujący, w Polsce ma tradycję z okresu szlacheckiego)

2) mandat wolny - przedstawiciel reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności, a nie tylko tych, którzy go wybrali

3. Nabycie a objęcie mandatu w prawie polskim

Nabycie mandatu, następuje z chwilą stwierdzenia zgodnego z prawem wyboru danego kandydata, natomiast objęcie mandatu ma miejsce w momencie złożenia odpowiedniego ślubowania, które daje początek pełnieniu funkcji publicznej. W Polsce odmowa złożenia ślubowania przez posła lub senatora powoduje automatyczne wygaśnięcie jego mandatu, natomiast uchylanie się od jej złożenia w terminie 3 miesięcy od pierwszego posiedzenia Sejmu lub Senatu jest równoznaczne ze zrzeczeniem się mandatu, co w konsekwencji także oznacza jego utratę.

Zgodnie z art.105.2 poseł uzyskuje pierwsze uprawnienia po ogłoszeniu wyników wyborów – nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej bez zgody Sejmu. Z

godnie z art.104.2 pełnię praw i obowiązków wynikających z pełnienia mandatu zyskuje po przystąpieniu do wykonywania mandatu czyli wraz ze złożeniem ślubowania.

4. Wygaśnięcie mandatu w prawie polskim

- wraz z końcem kadencji Sejmu

- poseł odmówi złożenia ślubowania (art.104.3)

- utracił prawo wybieralności, w wyroku w sprawie o przestępstwo karne została orzeczona kara pozbawienia praw publicznych

- zrzekł się mandatu

- zmarł

- zajmowania w dniu wyborów stanowiska lub funkcji, których stosownie do przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej albo ustaw nie można łączyć z mandatem posła, sprawowania przez posła stanowiska lub funkcji radnego rady gminy, powiatu lub sejmiku województwa, w zarządzie powiatu, województwa lub związku komunalnego, w zarządzie lub w radzie regionalnej albo branżowej kasy chorych, wójta lub burmistrza (prezydenta miasta) jeśli poseł nie złoży Marszałkowi oświadczenia o złożeniu rezygnacji w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia wyborów do Sejmu przez PKW

- powołania lub wybrania na stanowisko lub powierzenia funkcji w czasie trwania kadencji, których nie można łączyć ze stanowiskiem posła zgodnie z Konstytucją lub ustawami oraz powołania na stanowisko lub funkcję radnego rady gminy, powiatu lub sejmiku województwa, w zarządzie powiatu, województwa lub związku komunalnego, w zarządzie lub w radzie regionalnej albo branżowej kasy chorych, wójta lub burmistrza (prezydenta miasta)

- wyboru w toku kadencji na posła do Parlamentu Europejskiego

- został uznany za winnego złożenia fałszywego oświadczenia w postępowaniu lustracyjnym

- pozbawienie mandatu ma miejsce przez orzeczenie TS (zainicjowane przez wniosek Marszałka, uchwalone przez Izbę) jeśli prowadził działalność gospodarczą z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego lub nabył ten majątek (art.107)

II. Immunitet parlamentarzysty w polskim prawie

Immunitet – przywilej przysługujący przedstawicielowi narodu; prawo zwolnienia od podlegania powszechnie wiążącym obowiązkom prawnym. Stanowi ujemną przesłankę procesową prowadzącą do ograniczenia lub wyłączenia odpowiedzialności. Służyć ma stworzeniu przedstawicielowi warunków nieskrępowanej działalności i zapewnieniu w ten sposób właściwej pracy parlamentu.

1. Postacie immunitetów (materialny, formalny)

a) immunitet materialny (zawodowy) - wyłączenie karalności określonych czynów wykonywanych w obrębie działalnosci w zakresie sprawowanego mandatu zarówno w czasie jego trwania jak i po jego wygaśnięciu. Za taką działalność poseł odpowiada jedynie przed Sejmem. Nie istnieje procedura uchylenia immunitetu materialnego (char. bezwzględny).

b) immunitet formalny (pozazawodowy) - w art 105.2, ograniczenie dopuszczalności ścigania za cyny karne, zakaz aresztowania, wyłączone z procedury karnej. Inaczej jednak traktuje się postępowania wszczęte przed wyborem (ulega na żadanie sejmu zawieszeniu, 105.3, tylko w razie podjęcia stosownej uchwały, na wniosek posła, ⅗). Czyny popełnione podczas trwania kadencji - postępowanie niedopuszczalne bez zgody Sejmu. Uchylenie immunitetu: za zgodą posła (105.4) lub przez uchwałę Sejmu wyrażoną bezwzględną większością ustawowej liczby posłów. Immunitet ten wygasa wraz z wygaśnięciem mandatu Nie chroni od odpowiedzialności cywilnej, zawodowej i innych. Jego funkcją jest zabezpieczenie posłów przed zagrożeniami ograniczenia swobody ich działania przez państwowy aparat przymusu – nie może być traktowany jako przywilej zapewniający posłom bezkarność

2. Przywilej nietykalności

Określona w art 105.5. Oznacza zakaz aresztowania lub zatrzymania posła bez zgody Sejmu, wyrażonej w uchwale bezwzględną większością odrębnie od uchwały w przedmiocie pozbawienia immunitetu. Można zatrzymać posła w przypadkach: ujęcia go na gorącym uczynku; jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłwego toku; wyższej konieczności lub obrony koniecznej. Trzeba jednak niezwłocznie poinformować Marszałka, który może nakazać zwolnienie zatrzymanego.

3. Procedura pociągania parlamentarzysty do odpowiedzialności karnej

Wnioski w sprawie pociągnięcia posła do odpowiedzialności (składa się je Marszałkowi):

- w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego składa się za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości

-w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego składa oskarżyciel prywatny po wniesieniu sprawy do sądu; obowiązuje przymus adwokacki z wyjątkiem wniosków składanych przez sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców, notariuszy oraz profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych

III. Zasada niepołączalności (zasada incompatibilitas)

– zasada niełączenia określonych funkcji publicznych.

Zasada niełączenia pewnych funkcji publicznych została określona w art. 102, 103 i 107 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku. Zgodnie z tymi przepisami zasadę incompatibilitatis należy postrzegać w dwóch aspektach:

• formalnym – wyrażoną jako zakaz łączenia mandatu poselskiego lub senatorskiego z funkcjami państwowymi,
• materialnym – wyrażoną jako zakaz podejmowania czy też wykonywania określonej działalności gospodarczej.

IV. Uprawnienia i obowiązki posłów i senatorów związane z działalnością poza parlamentem.

V. Uprawnienia i obowiązki posłów i senatorów związane funkcjonowaniem parlamentu i jego

organów.

1) Związane z działalnością Izby i jej organów:

-udział posła w posiedzeniach Sejmu oraz komisji, których jest członkiem – jest to uprawnienie jak i obowiązek; nieobecność rodzi sankcje (finansowe), /prawo zabierania głosu, zgłaszania wniosków/,

-prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu,

-prawo organizowania się w kluby, koła i zespoły poselskie,

-prawo zgłaszania interpelacji i zapytań, a także pytań w sprawach bieżących, pod adresempremiera i pozostałych członków rządu (prawo to nie przysługuje senatorom).

2) Związane z wykonywaniem mandatu:

-obowiązek informowania wyborców o swej pracy w Izbie oraz o działalności Izby,

-prawo uzyskiwania, żądania informacji i wyjaśnień od członków RM oraz od przedstawicieli właściwych instytucji i organów państwowych lub samorządowych,

-prawo wglądu w działalność organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego,

-prawo podejmowania interwencji w organach administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie, przedsiębiorstwie państwowym oraz w organizacji społecznej,

-prawo zorganizowania w terenie biura poselskiego.

3) Dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła, senatora:

-prawo do diety parlamentarnej,

-prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju,

-prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych,

-prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych,

-obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym.

Poza tym każdy z posłów i senatorów może też otrzymać urlop bezpłatny w miejscu stałej pracy i wówczasstaje się tzw. posłem zawodowym.

56. Funkcje władzy ustawodawczej

1) funkcja ustrojodawcza - częściowe i całkowite zmiany Konstytucji (+tryb zmiany Konst.)

2) funkcja ustawodawcza - Parlament odgrywa ważną rolę w procesie ustawodawczym. Grupa 15 posłów oraz senat - prawo inicjatywy ustawodawczej. Sejm stanowi ustawy (procedura zwykła opisać etap sejmowy) i senat może nanosić poprawki (+udział senatu w procesie ust.). Ponadto każda z izb osobno, ale i wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe, mogą podejmować uchwały.

3) funkcja kreacyjna - Parlament podejmuje decyzje dotyczące obsady personalnej naczelnych organów państwowych powołując i odwołując ich piastunów. Wśród stanowisk powoływanych przez Sejm są:

na wniosek marszałka lub 35 posłów:

Trybunał Stanu - na okres kadencji Sejmu - do czasu wyboru nowego składu Trybunału

członkowie KRS spośród posłów - do wyboru nowych członków

członkowie KRRiT spośród posłów - na 6 lat

RPO - 5 lat

prezes NIK - 6 lat

RPP, członkowie powoływani przez Sejm - 6 lat

GIODO - 4 lata

inne:

Trybunał Konstytucyjny - na 9 lat, Prezydium Sejmu albo co najmniej 50 posłów

prezes NBP - 6 lat, na wniosek Prezydenta RP

RPD - 5 lat, na wniosek Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu, co najmniej 35 posłów lub co najmniej 15 senatorów

IPN - prezes na 5 lat na wniosek Rady Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz członkowie na 6 lat na wniosek zgromadzenia elektorów

Tryb wyboru: uchwała. Do wniosku dołącza się uzasadnienie, dane o kandydacie i jego zgodę na kandydowanie. Marszałek Sejmu zarządza doręczenie posłom druku zawierającego opinię komisji.

4) funkcja kontrolna - źródłem funkcji kontrolnej jest 95.2 Konst. Najczęstsze formy kontroli parlamentarnej:

1. udzielanie rządowi absolutorium,
2. powoływanie organów pomocniczych, którym powierza się kontrolę nad finansami publicznymi (np. izby obrachunkowe),
3. powoływanie komisji śledczych,

Sejmowa komisja śledcza – w polskim prawie konstytucyjnym (art 111 Konstytucji uprawnia sejm i po szczegóły odsyła do ustawy) komisja sejmowa powołana do zbadania określonej sprawy.

Została ustanowiona ustawą z 21 stycznia 1999, stała się nową, nieznaną wcześniej w polskiej praktyce parlamentarnej instytucją. Sejm nadał komisji śledczej uprawnienia prokuratorskie, a członkowie komisji uzyskali w ten sposób prawo do przesłuchiwania świadków zgodnie z zasadami kodeksu postępowania karnego. Zakończeniem pracy komisji sejmowej jest sprawozdanie, które może skutkować pociągnięciem wskazanych w nim osób do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu.

- Komisja powoływana jest do zbadania określonej sprawy. Powoływana jest ona przez Sejm w drodze uchwały bezwzględną większością głosów. Projekt uchwały, który powinien wskazywać potrzebę i cel powołania komisji, może być wniesiony przez Prezydium Sejmu lub co najmniej 46 posłów.

- W skład komisji może wchodzić 11 członków, którzy powinni odzwierciedlać reprezentację w Sejmie klubów parlamentarnych i kół poselskich, mających swoich przedstawicieli w Konwencie Seniorów, odpowiednio do jej liczebności.

4. wysłuchiwanie sprawozdań z działalności innych naczelnych organów państwowych,
5. kontrola wykonania ustawy budżetowej

Ogólną kontrole nad wykonaniem budżetu państwa sprawuje Sejm za pośrednictwem Najwyższej Izby Kontroli oraz Rady Ministrów a głównie Ministerstwo Finansów, który do prac kontrolnych wykorzystuje aparat finansowy oraz informacje zawarte w sprawozdaniach GUS-u sporządzonych przez poszczególnych dysponentów środowisk Budżetowych.

Minister Finansów dokonując kontroli wykonania budżetu sprawdza czy została zachowana zasada terminowości to znaczy terminowa realizacja dochodu określonych w budżecie i planach finansowych poszczególnych działach gospodarki budżetowej. Zasada dyscypliny finansowej dokonywania wydatków budżetu oraz zasada zachowania równowagi budżetowej, która zakłada, że wydatki mają pokrycie w dochodach budżetu. Złamanie tej zasady może spowodować wzrost deficytu budżetowego, przez co Ministerstwo Finansów będzie musiało zaciągnąć kredyt lub pożyczkę za nieprzestrzeganie dyscypliny budżetowej.

Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa Ministerstwo Finansów składa do 10 września roku budżetowego do komisji Finansów Publicznych. Sprawozdanie to obejmuje I półrocze roku budżetowego. Sprawozdanie roczne składane jest w Sejmie przez Ministerstwo Finansów do 30 maja roku następnego po roku budżetowym. Łącznie ze sprawozdaniem Ministerstwa Finansów zezwala na kontrole budżetu.

6. procedury interpelacyjne.

– PROCEDURY INTERPELACYJNE – (art. 115) to indywidualne wystąpienia poselskie, zawierające pytania na tle określonego stanu faktycznego, które mogą być kierowane tylko do członków RM i rodzą obowiązek udzielenia odpowiedzi w określonym terminie. Regulamin Sejmu rozwinął treść art. 115:

* INTERPELACJE (art. 192 i 193 RSejm):

→ dot. spraw o zasadniczym znaczeniu związanych z polityką państwa;

→ składana na piśmie do Marszałka, który niezwłocznie przesyła ją adresatowi;

→ Prezydium Sejmu może pozostawić interpelację bez biegu (gdy nie spełnia w/w wymogów) lub nakazać skreślenie sformułowań sprzecznych z Etyką Poselską;

→ na odpowiedź ma 21 dni, a w razie gdy zostanie uznana za niezadowalającą nadawca może żądać dodatkowych wyjaśnień tylko raz w terminie 30 dni, a na odpowiedź adresat ma 21 dni;

→ Marszałek informuje Sejm o przyjętych interpelacjach;

* INFORMACJE BIEŻĄCE (art. 194 RSejm):

→ może złożyć klub lub min. 15 posłów;

→ wniosek o przedstawienie na posiedzeniu Sejmu informacji bieżącej;

→ o przyjęciu tego wniosku rozstrzyga Prezydium po opinii Konwentu, a w braku jednomyślności Konwentu rozstrzyga Sejm;

→ przedstawienie jej odbywa się na posiedzeniu Sejmu i obejmuje wystąpienia wnioskodawcy i przedstawiciela RM, oraz innych posłów → przeprowadza się debatę;

* ZAPYTANIA (art. 195 RSejm) – składane na piśmie w sprawach o charakterze jednostkowym, dot. realizowanych przez RM zadań polityki wew. i zew. oraz zadań publicznych w adm. rząd.;

→ składanie i odpowiedź jak interpelacje;

* PYTANIA W SPRAWACH BIEŻĄCYCH (art. 196 RSejm) – zadawane ustnie na każdym posiedzeniu i wymagają bezpośredniej odpowiedzi;

→ konieczność poinformowania o nich na piśmie Marszałka na 12 godzin przed posiedzeniem, a o ich przyjęciu decyduje Prezydium po opinii Konwentu (do 11 pytań);

→ nie przeprowadza się dyskusji nad pytaniem/odpowiedzią, ale zadający może zadań pytanie dodatkowe;

51. Systemy rządów

Pojęcie systemu rządów związane jest z zasadą podziału władzy (którą w Polsce ustanawia art 10 ust. 1 Konst). Ta zasada podziału władzy może być realizowana na różne sposoby, dlatego wyróżnia się pewne systemy rządów. To, jaki system rządów występuje w danym państwie, zależy od stosunków, relacji, wzajemnych kompetencji pomiędzy organami państwa. Akcent kładzie się na władzę ustawodawczą i wykonawczą.

Wyróżniamy 4 główne systemy rządów:

1. SYSTEM PREZYDENCKI

• duża separacja egzekutywy i legislatywy,
• bezpośrednie wybory prezydenckie w głosowaniu powszechnym,
• prezydent nie może rozwiązać parlamentu i przed nim nie odpowiada,
• ministrowie odpowiadają politycznie wyłącznie przed prezydentem,
• prezydent ma prawo weta wobec ustaw, ale nie ma inicjatywy ustawodawczej,
• jednolita egzekutywa,
• prezydent jest zwierzchnikiem sił zbrojnych,

1. SYSTEM PARLAMENTARNY

• istnienie rządu uwarunkowane poparciem parlamentu,
• członkowie rządu odpowiedzialni politycznie przed parlamentem oraz konstytucyjnie,
• głowa państwa zobowiązana współpracować z rządem i parlamentem,
• kompetencje prezydenta jedynie reprezentacyjne,
• parlament posiada środki ochrony odnoszące się do rządu jako do całości,
• dualizm egzekutywy (rząd i głowa państwa),
• egzekutywa może rozwiązać parlament,

1. SYSTEM PARLAMENTARNO-PREZYDENCKI (PÓŁPREZYDENCKI)

• dwuczłonowa egzekutywa,
• kontrola, stymulacja działalności parlamentu i rządu przez prezydenta,
• prezydent nie odpowiada przed parlamentem (jedynie za złamanie konstytucji czy zdradę stanu)
• rząd powoływany przez prezydenta, ale odpowiada też przed parlamentem,
• ustawodawstwo parlamentu ograniczone – Konstytucja ustala zakres,

1. SYSTEM KOMITETOWY („RZĄDÓW ZGROMADZEŃ”)

• brak wyraźnego podziału władz,
• parlament ma nadrzędną pozycję (kompetencje ustawodawcze i wykonawcze),
• zasada domniemania kompetencji na rzecz parlamentu,
• parlament obsadza wszystkie stanowiska państwowe,
• rząd wyłaniany spośród członków parlamentu,
• rząd pod politycznym kierownictwem parlamentu,
• rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej

W Polsce system rządów nie stanowi realizacji żadnego z powyższych w czystej postaci. Mimo wielu elementów zbliżających go do prezydenckiego (powszechne wybory prezydenta, możliwość wpływu prezydenta na kształt rządu), wykazuje dużo podobieństw do systemu parlamentarnego (weto zawieszające prezydenta, kontrasygnata aktów prezydenta). Sejm ma tu wyraźną przewagę.

System przyjęty w Konstytucji jest nazywany parlamentaryzmem zracjonalizowanym – miejsce główne wśród organów państwowych zajmuje Sejm, a wyrażenie wotum nieufności musi mieć charakter konstruktywny. Nie istnieje w Polsce równowaga pomiędzy egzekutywą a legislatywą, co również jest specyficzne dla modelu polskiego.  

50. System organów państwowych (aparat państwowy)

Aparat państwowy to system powiązanych organizacyjnie organów państwa, które działają na podstawie przepisów prawa i są powołane do realizacji władzy państwowej. Atrybutem aparatu państwowego jest możliwość wykorzystywania przymusu państwowego.

Pojęcie systemu organów państwowych zawiera w sobie również całokształt cech określających budowę aparatu państwowego, reguły dotyczące jego budowy, formy organizacyjnej organów państwowych i wzajemnych powiązań miedzy nimi.

Organy państwowe, które są częściami składowymi aparatu państwowego, to odpowiednio zorganizowane instytucje, utworzone na podstawie przepisów prawa i powołane do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa. Poszczególne organy różnią się od innych zakresem kompetencji, budową i trybem działania.

W związku z artykułem 10 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, organy państwowe również można podzielić na ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze.

Organy państwowe można również podzielić na samoistne, czyli takie, które działają bezpośrednio w imieniu państwa, które realizują jego funkcje i zadania, i które podstawy prawne swojego funkcjonowania mają w Konstytucji lub ustawach oraz organy niesamoistne, czyli takie, które są pozbawione kompetencji władczych, działają wewnątrz organów samoistnych, w ich imieniu, spełniają zadania pomocnicze.

Do katalogu organów uznanych za zasadnicze zalicza się:

wśród organów ustawodawczych: Sejm i Senat (art 95)

organy wykonawcze: Prezydent i Rada Ministrów (art. 10 ust. 2), rozdział VI wymienia dalsze elementy składowe: Prezes RM, ministrowie, przewodniczący określonych w ustawach komitetów, wojewodowie (art 152 ust. 1).

organy sądownicze: w art 175 - wymiar sprawiedliwości sprawują sady (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe); Trybunał Konstytucyjny - specjalne zadania, Trybunał Stanu też.

1. Pojęcie ustroju państwa

Ustrój polityczny to struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. Już Arystoteles definiował to pojęcie jako "ujęcie w pewien porządek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, to jest rządu". W innym ujęciu ustrój polityczny to określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej; zespół zasad dotyczących tej władzy w państwie, a także metod jej wykonywania.

Zasady te określają przedmiot władzy państwowej, wytyczają zakres i główne kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej. Ustrój polityczny opiera się zarówno na zasadach określonych w aktach prawnych jak i na tradycji. Współcześnie najczęściej określony jest konstytucyjnie.

W doktrynie prawa konstytucyjnego ustrój polityczny jest kategorią złożoną, oznaczającą podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne.

Każdy ustrój polityczny oparty jest na ideologii i tradycji historycznej. Na ich podstawie odnajdują się mechanizmy zdobywania oraz sprawowania władzy w danym ustroju, system gospodarczy w nim funkcjonujący oraz obowiązujący system prawny.

na podstawie Wikipedii

1. Pojęcie i rodzaje rzeczy

Nie istniała definicja. Justynian i Gaius definiowali poprzez podział.

Res corporales - res incorporales (materialne - wszystko, co da się dotknąć, res incorporales - niematerialne np. spadek).

Res in commercium - res extra commercium (w obrocie i wyłączone z obrotu: divini i humani iuris, sanctae, sacrae, religiosae)

res mancipi (w tym służebności gruntowe) - res nec mancipi

res fungibiles - res nec fungibiles (policzalne i niepoliczalne)

zamienne i niezamienne

ruchomości - nieruchomości

pożytki i przynależności

17. Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego

Zobowiązania z natury mają charakter czasowy i są przeznaczone do rozwiązania. W interesie dłużników skrępowanych węzłami obligacyjnymi było jasne i ścisłe określenie warunków rozwiązania. Historyczne i prawnicze argumenty przemawiają za odróżnieniem sposobów umarzania w prawie cywilnym i pretorskim.

Umorzenie zobowiązania w prawie pretorskim polegało na tym, że dłużnik pozwany o spełnienie świadczenia bronił się przy pomocy zarzutów procesowy i w ten sposób paraliżował powództwo. Zobowiązanie takie wciąż istniało w ius civile, ale nie było możliwe do realizacji.

Jedną z form umorzenia w prawie pretorskim było pactum de petendo. W tej nieformalnej umowie wierzyciel rezygnował z dochodzenia należności. Pretorowie uznawali takie pakty za podstawę ekscepcji.

Inną formą była kompensacja, czyli potrącenie. Jeśli istniały przeciwstawne zobowiązania, to mogło dojść do potrącenia wzajemnych należności.

Kompensacja dobrowolna nie wymagała uregulowania. Problem stwarzała kompensacja przymusowa.

W bonae fidei uznawano, że osoba sprzeciwiająca się kompensacji narusza zasadę dobrej wiary. Sędzia więc zasądzał na różnicę.

W stricti iuris kompensację zaczęto dopuszczać w dwóch przypadkach: bankiera oraz nabywcy majątku z licytacji (mógł ściągać korzyści bankruta z potrąceniem wzajemnych należności).

16. Umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego

Zobowiązania z natury mają charakter czasowy i są przeznaczone do rozwiązania. W interesie dłużników skrępowanych węzłami obligacyjnymi było jasne i ścisłe określenie warunków rozwiązania. Historyczne i prawnicze argumenty przemawiają za odróżnieniem sposobów umarzania w prawie cywilnym i pretorskim.

W ius civile umorzenie dokonywało się z mocy samego prawa i powodowało definitywne rozwiązanie węzła ze skutkiem erga omnes.

Węzeł rozwiązywało się przede wszystkim przez wykonanie zobowiązania - solutio. Istniało kilka elementów, które trzeba było prawidłowo wykonać.

Wykonawca nie zawsze musiał być dłużnikiem. Jeśli nie wymagał tego interes wierzyciela, to wykonawcą mogła być inna osoba i to zarówno za jak i bez zgody dłużnika.

Przyjmującym zazwyczaj był wierzyciel, ale czasem mógł nim być upoważniony np. zarządca majątku czy adstipulator.

Treść wiązała dłużnika. Wierzyciel w zasadzie nie musiał przyjąć świadczenia częściowego, czasem pretor mógł go do tego zmusić.

Czas zazwyczaj był określony terminem. Nie wykonanie zobowiązania w terminie powodowało powstanie dalszych zobowiązań np. odszkodowawczych. Możliwe było za to świadczenie wcześniejsze.

Miejsce wynikało z zobowiązania. W razie wątpliwości było to miejsce zamieszkania wierzyciela.

Węzeł mógł być również rozwiązany przez zwolnienie dłużnika z zobowiązania. W prawie archaicznym węzeł rozwiązywał się dopiero przez akt prawny przeciwny do aktu zawiązującego. W prawie klasycznym formalne akty umorzenia nie były konieczne. Takimi były akceptylacja (akt przeciwny do stypulacji), solutio per aes et libram (akt przeciwny do mancypacji) i contrarius consensus.

Czasem sposobem rozwiązania zobowiązania była nowacja, zlanie, śmierć jednej z osób. 

12. Zwłoka i jej skutki

Zobowiązania rzymskie miały przeważnie termin określony z góry lub pozostawiano go do dyspozycji wierzyciela. Zwłoką nazywa się niewykonanie świadczenia w określonym terminie lub na żądanie wierzyciela z przyczyn zależnych od stron. Zwłoka mogła wystąpić po obu stronach.

Zwłoka dłużnika powstawała jeżeli była już wymagalna - tzn. jeśli można jej było dochodzić w procesie, a opóźnienie świadczenia było nieusprawiedliwione, wynikające z winy dłużnika.

Duże znaczenie miało wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia. W przypadku braku określonego terminu, dopiero wtedy powstawała zwłoka. W przypadku terminu określonego takie wezwanie było pożyteczne, bo potwierdzało powstanie zwłoki. Wezwanie nie było konieczne przy deliktach.

Sytuacja dłużnika przy zwłoce była gorsza, jeśli chodziło o rzecz indywidualnie oznaczoną. W przypadku gdy ulegla uszkodzeniu lub zniszczeniu, dłużnik ponosił odpowiedzialność, o ile nie wykazał, że stałoby się to samo w przypadku braku zwłoki. Normalnie natomiast ryzyko spodziewało na wierzycielu.

W zobowiązaniach stricti iuris nie powstawały dalsze ujemne skutki zwłoki. Natomiast w bonae fidei wierzyciel mógł dochodzić rozliczenia z pożytków, zapłacenia odsetek od długów pieniężnych, wymagać wynagrodzenia szkody.

Usunięcie skutków zwłoki następowało przez zaproponowanie opóźnionego świadczenia. Jeżeli wierzyć odmówił przyjęcia bez podania ważnej przyczyny, to sam popadał w zwłokę. Powstawała zwłoka wierzyciela.

Zwłoka wierzyciela nie zwalniała dłużnika z długu, ale polepszała jego sytuację. Jeżeli dotychczas odpowiadał za culpa levis, to teraz już jedynie za dolus i culpa lata. Dłużnik mógł również domagać się zwrotów kosztów spowodowanych zwłoką.

35. Zobowiązania jak gdyby z kontraktów

Do najważniejszych należą prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia oraz bezpodstawne wzbogacenie.

Ponadto instytucje Justyniana zaliczyła do tej kategorii kolejne zobowiązania:
1) zobowiązania z tytułu opieki, 2) zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej, 3) zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariuszy, związana z objęciem spadku.

28. Najem rzeczy

Najem rzeczy to kontrakt konsensualny dwustronny zupełny. Jedna strona zobowiązuje się wydać innej jakiś przedmiot do czasowego używania, a druga zobowiązuje się do płacenia umówionego czynszu.

Przedmiotem najmu mogły być rzeczy ruchome i nieruchome niezużywalne. Rzeczy zużywalne mogły być przedmiotem najmu tylko, jeśli miały służyć np. do wystawienia na pokaz (nie mogły ulec zniszczeniu).

Zakres czynności, do których był uprawniony najemca z reguły był ściśle określony. Początkowo wynikał z samego charakteru przedmiotu najmu - mieszkanie mogło być wynajęte jedynie do używania, grunty także do pobierania pożytków. Z czasem zakres ustalali sami zainteresowani. W przypadku wykroczenia poza ten zakres mogło dojść do kradzieży używania.

Czynsz należał się nie tylko za czas korzystania przez najemcę z rzeczy, ale także za czas, gdy mógł skorzystać i nie skorzystał z własnej winy. Czynsz był bardzo niedogodny w latach nieurodzaju, więc dopuszczono żądanie obniżania na ów czas czynszu.

Szczególnie popularny był najem ziemi. Wiązało się z nim pewne ryzyko dla dłużników. Wierzyciel miał prawo zastawu na przedmiotach znajdujących się na tej ziemi, a więc do narzędzi pracy. Z czasem udostępniono najemnikom środek obrony - interdykt migracyjny. Mogli go użyć, jeśli locator nie pozwalał zabrać ich rzeczy.

Czas najmu był z reguły z góry określony. W innym wypadku najem kończył się na żądanie najemnik. Ziemię najmowano z reguły na okres 5 lat. Czas najmu był ściśle przestrzegany, wiązał również dziedziców. Jednostronne odstąpienie było dopuszczane wyjątkowo np. przy niepłaceniu czynszu przez 2 lata.

Strony dysponowały powództwami actio locati i actio conducti.

18. Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych

Kontrakty realne (re) to takie, do których zaistnienia nie wystarcza porozumienie, ale wymagane jest również faktyczne wykonanie świadczenia. Dopiero wtedy stawały się zaskarżalne i wiążące.

Wśród kontraktów realnych są:
pożyczka
użyczenie
przechowanie
zastaw ręczny
kontrakt powierniczy.

W prawie poklasycznym uformowały się też kontrakty realne nienazwane.

30. Najem dzieła

Najem dzieła był kontraktem konsensualnym, dwustronnie zobowiązującym zupełnym. Polegał na zobowiązaniu się wykonawcy do wykonania określonego dzieła, a zamawiający zobowiązywał się do zapłacenia umówionego wynagrodzenia. Zleceniodawca składał u conductora materiał do obróbki w ręce zleceniobiorcy.

Stroną zobowiązywaną byli zazwyczaj różni rzemieślnicy. Ich zadanie polegało na obróbce powierzonego materiału wg wskazówek zleceniodawcy. Mogło to być np. wyrzeźbienie rzeźby z powierzonego kamienia, czyszczenie odzieży, budowa domów.

Obowiązkiem zleceniobiorcy było wykonanie zadania w określonym czasie. Nie musiał zrobić tego samodzielnie, chyba, że tak się umówiono. Mogli to zrobić pracownicy zleceniobiorcy, ale to on był za nich odpowiedzialny. Ciążyła na nim custiodia, więc odpowiadał za przypadkową utratę materiału.

Obowiązkiem zleceniodawcy było zapłacić określoną cenę za wykonanie zlecenia.

Strony odpowiadały za dolus i omnis culpa.

Strony korzystały z ochrony procesowej w postaci actio locati i actio conducti.

Szczególnym przypadkiem umowa o transport morski (podział ryzyka).

10. Szkoda i sposoby jej naprawienia

Szkodę rozumiano poprzez umniejszenie majątku innej osoby (Paulus).

Szkoda powstawała na skutek działania lub zaniechania działania przez człowieka, na skutek niedbalstwa oraz w wyniku działania sił wyższych i niezależnych od stron.

Szkoda mogła powodować poważne skutki, takie jak modyfikacja zobowiązania lub jego wygaśnięcie. Najczęściej natomiast przybierało zastępczą postać odszkodowania.

W przypadku umów i zdarzeń podobnych do umów obowiązek naprawienia szkody nie był podkreślany, natomiast w przypadku deliktów stanowił ich podstawę i istotę.

Rzymianie nie znali pojęcia naprawienia szkody. Najczęściej rozwiązywali problem poprzez porozumienie, w którym mogli wybrać odszkodowanie pieniężne lub przywrócenie stanu w naturze. Jeśli do porozumienia nie doszło, to o odszkodowaniu decydował sąd. W procesie formułkowym zasądzał odszkodowanie pieniężne, natomiast w kognicyjnym były dopuszczane obie możliwości.

Rzymianie nie znali zasady odszkodowania pełnego. Odszkodowanie mogło wynosić mniej niż wartość szkody, mogło być jej równe, ale i wielokrotnie wyższe.

Justynian ograniczył odszkodowanie do podwójnej wartości szkody.

Kwestia odszkodowania inaczej wyglądała w przypadku powództw stricte iuris, a inaczej w powództwach bonae fidei. W przypadku stricte iuris zasądzano zwykłą wartość szkody. W przypadku bonae fidei można było zarządzić dodatkowe należności, odsetki, odszkodowanie za poniesione straty, utracony zysk.

Wg Gaiusa w przypadku zobowiązań kontraktowych można było dochodzić wyłącznie należnej rzeczy. Przy deliktach dodatkowo, osobnym powództwem - kary. Kary były karami prywatnymi -  przysługiwały poszkodowanym i były przez nich dochodzone. Justynian zalecał zawierać w umowach kary umowne (rozszerzały ustawowy system kar), dzięki którym można było ułatwić procedurę naprawienia szkody.

41. Bezprawne uszkodzenie rzeczy cudzej

Bezprawne uszkodzenie rzeczy cudzej było deliktem prawa cywilnego. Polegało na wyrządzeniu szkody na cudzym majątku, ale w sposób inny niż kradzież. Ustawa XII tablic zajmowała się nim fragmentarycznie, natomiast mocne uregulowanie znalazła ta instytucja w lex Aquilia z 286pne. Ustawa miała na celu ochronę plebejuszy, ale szybko rozciągnięto ją na inne grupy społeczne.

Lex Aquilia przede wszystkim regulowała sprawy zabicia cudzego niewolnika lub czworonożnego zwierzęcia stadnego (przedmioty szczególnie ważne dla rolników). Sprawca był zobowiązany zapłacić największą wartość z ostatniego roku. Regulowała także inne szkody. Tutaj sprawca zobowiązany był zapłacić najwyższą wartość z ostatnich 30 dni.

Z czasem znacznie rozszerzano stosowanie lex Aquilia. Początkowo ustawa ściśle podkreślała sposób działania sprawcy i związek przyczynowo-skutkowy. Z czasem w ogóle zrezygnowano z wymogu działania, wystarczyło zaniechanie powodujące szkodę.

Wg lex Aquilia liczyło się obiektywne bezprawie, ale juryści z czasem zaczęli brać pod uwagę także czynnik winy. Włączono więc nawet nieumyślne niedbalstwo.

Rozszerzeniu uległ przede wszystkim zakres przedmiotowy i podmiotowy. Oprócz właścicieli kwirytatnych ochroną objęto wszystkich zainteresowanych np. posiadaczy w dobrej wierze.

Poszkodowany bez bezprawne uszkodzenie miał do dyspozycji powództwo penalne actio legis Aqiliae. Kara mieściła się w kwalifikowanej wartości rzeczy, w nadwyżce ponad rzeczywistą wartość szkody.

39. Kradzież

Kradzież była deliktem prawa cywilnego. Paulus definiował kradzież jako umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści i to bądź samej rzeczy, bądź jej używania lub posiadania. Tak więc pojęcie ukształtowane bardzo szeroko.

Przedmiotem kradzieży mogły być wszystkie rzeczy ruchome i osoby. Nie udało się Sabinianom rozciągnąć pojęcia na nieruchomości. Można było również ukraść używanie - tak rozumiano korzystanie z przedmiotu przynależącego na bazie ograniczonych praw rzeczowych z naruszeniem dopuszczonych czynności oraz posiadanie - kradzież posiadania.

Złodziejem byli też fałszywi wierzyciele (tacy, którzy świadomie przyjmowali nienależne świadczenia),  a w prawie klasycznym podżegacze. Z pojęcia kradzieży wyłączano małżeństwa. W ten sposób chciano chronić tę instytucję szczególnego zaufania.

Wyróżniano dwa rodzaje kradzieży: furtum manifestum i furtum nec manifestum.

Furtum manifestum - kradzież oczywista. Złodziej schwytany na gorącym uczynku, albo w czasie odnoszenia łupu, podczas rewizji. Złodzieja traktowano w przypadku fortum manifestum bardzo surowo. Jeśli kradł w nocy lub z bronią - można go było zabić, z sąsiadami w roli świadków. W innych przypadkach zasądzano złodzieja niewolnikiem i takiego niewolnika też z reguły zabijano. Dopiero pretor z czasem złagodził tę karę - do poczwórnej wartości rzeczy skradzionej.

Furtum nec manifestum - wszelkie inne przypadki kradzieży. Sankcja w podwójnej wartości rzeczy skradzionej.

Poszkodowani mieli do dyspozycji powództwa penalne i odszkodowawcze. Penalny charakter miały powódzrwa actio furti manifesti i actio furti nec manifesti. Powództwa mógł złożyć nie tylko właściciel, ale też każdy, na kim ciążyła custodia. Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrócenia rzeczy. Można jej było dochodzić za pomocą rei vindicatio i actio Publiciana.

40. Rabunek

Rabunek to szczególna odmiana kradzieży. Pretorzy postanowili o szczególnej regulacji tego deliktu. Rabunek polegał na gwałtownej, zorganizowanej, grupowej napaści na człowieka. Rabunku dokonywały uzbrojone bandy. Ponadto pod regulacje odnośnie rabunku włączono kradzież w czasie pożaru, zawalenia budynku, awarii morskiej itd.

W takich przypadkach pokrzywdzeni dysponowali powództwami na poczwórną wartość rzeczy. Ograniczono to prawo rocznym terminem.

Pokrzywdzony dysponował specjalnym powództwem actio vi bonorum raptorum. W prawie klasycznym miało charakter penalny i kumulowało się z powództwami odszkodowawczymi. Od czasów Justyniana miało charakter mieszany.

W przypadku kradzieży i rabunku na sprawcę spadała infamia, nawet przy ugodzie.

31. Spółka

Początków spółki należy szukać w instytucji consortium - spółki spadkobierców, którzy po śmierci spadkodawcy chcieli pozostać we wspólnocie majątkowej.

Bardziej gospodarczy charakter miała wykształcona później spółka zwana societas. Była to umowa konsensualna dwustronnie zobowiązująca, bonae fidei. Porozumienie dwóch stron było zawierane do realizacji wspólnego celu, zazwyczaj zarobkowego, przy użyciu wspólnych środków personalnych i rzeczowych. Porozumienie miało charakter dobrowolnego, nieformalnego pactum.

Wspólnicy mogli zależnie od celu łączyć cały lub tylko część majątku. Ich udziały w spółce były zależne od wkładu.

Spółka polegajaca na połączeniu całych majątków była zawierana w celu prowadzenia długotrwałej i kompleksowej działalności zarobkowej.

Spółki bardziej skonkretyzowane miały bardziej zacieśnione cele (np do jednej transakcji) i przystępowano do nich zazwyczaj jedynie z częścią majątku.

Rozwiązanie spółki miało miejsce na życzenie jednej ze stron, w wypadku zrealizowania celu, a także w przypadku śmierci którejś ze stron (nie przechodziło na jej dziedziców).

Obowiązkiem wspólników było wniesienie określonego wkładu. Mógł to być wkład finansowy, ale nie koniecznie. Często miał charakter pracy. Wkłady mogły być nierówne i różnego rodzaju.

Prawa wspólników były ściśle związane z wniesionym wkładem. Mieli prawo do zysków i strat. Nie dopuszczano lwiej spółki, w której jeden wspólnik ponosiłby jedynie straty, a drugi tylko zyski.

W przypadku kontrowersji najpierw wspólnicy mogli sami rozwiązać sprawę, nie ściągając infamii. Jeśli nie udało im się dojść do ugody, przysługiwało im powództwo do żądania rozliczenia spraw spółki zwane actio pro socio. Ściągało ono infamię.

Oprócz tego w przypadku braku sporu a jedynie chęci rozdziału majątku spółki strony mogły skorzystać ze zwykłego powództwa działowego actio communi dividundo. Nie pociągało ono ze sobą infamii.

42. Zniewaga

Zniewaga (iniuria) należy do grupy deliktów prawa cywilnego. Przez to pojęcie rozumiano bezprawne naruszenie osobowości wolnego człowieka - bądź naruszenie fizyczne, bądź godności i dobrego imienia. Zniewagi można było dokonać ustnie i pisemnie, Pater familias mógł dochodzić zniewagi doznanej pośrednio, przez naruszenie dobra swoich podległych.

Ustawa XII tablic kazuistycznie regulowała trzy przypadki zniewagi.

Za ciężkie i trwałe okaleczenie (wybicie oka, odcięcie ręki itp.) groziła kara talionu. Można było jednak z talionu zrezygnować i zgodzić się na odszkodowanie.

Za złamania kości przysługiwała kara pieniężna - 300 asów za człowieka wolnego i 150 za niewolnika.

Inne naruszenia cielesne, niezostawiające trwałych śladów były wycenione na 25 asów.

Talion szybko stracił znaczenie. W społeczeństwie rolniczym trudno było zostawić gospodarstwo i ruszyć w pościg za winowajcą.

Na znaczeniu traciły także kary pieniężne, były bowiem niskie i dla bogatych Rzymian zniewaga stała się środkiem zabawy.

Dlatego wprowadzono bardziej elastyczne rozwiązanie. Środek procesowy o nazwie actio iniuriarum aestimatoria. Powództwo to pozwalało samodzielnie ocenić szkodę poszkodowanemu. Sędzia nie mógł zasądzić odszkodowania wyższego niż oszacowane przez poszkodowanego, ale mógł je zmniejszyć, jeśli uznał że jest nieadekwatne. W przypadku zniewagi ciężkiej (np. znieważenie w miejscu publicznym, znieważenie osoby wyższej społecznie) sam pretor dokonywał oszacowania poniesionej szkody. Sędzia zazwyczaj nie ośmielał się jej zmieniać.

Powództwo to miało charakter karny. Nie przechodziło na dziedziców żadnej ze stron. Pociągało za sobą infamię, nawet w przypadku ugody.

23. Kontrakty werbalne

Kontrakty werbalne (verbis) zachodziły poprzez ustnie wyrażenie woli przy użyciu określonych słów w obecności obu stron.

Wymienić należy: przyrzeczenie posagu, zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług oraz stypulację.

Przyrzeczenie posagu polegało na ustnym jednostronnym zobowiązaniu się do wypłaty posagu w przyszłości. Najczęściej związane to było z wypełnieniem warunku (zawarcie małżeństwa). Dochodziło do skutku przez samo wypowiedzenie przyrzeczenia, bez pytania wierzyciela.

Zaprzysiężenie wyzwoleńca do świadczenia dalszych usług lub do ponoszenia innych świadczeń na rzecz patrona. Niewolnik w rozumieniu ścisłego prawa nie mógł zawierać zobowiązań, a musiał zobowiązać się do dalszych usług przed wyzwoleniem, w innym przypadku po wyzwoleniu mógłby tego nie zrobić, nie można byłoby go zmusić. Dlatego znaleziono rozwiązanie, jakim było złożenie zobowiązania w prawie sakralnym, które uznawało osobowość niewolników. Niewolnik wymawiał specjalną formułę. Przyrzeczenie dochodziło przez samo wypowiedzenie przyrzeczenia, bez pytani wierzyciela.  Dopiero po wyzwoleniu ponawiał zobowiązanie w prawie świeckim. Na podstawie przysięgi patron dysponował ochroną procesową iudicium operarum.

Najważniejszym kontraktem werbalnym była stypulacja. Stypulacja to ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone bezpośrednio przez dłużnika w odpowiedzi na pytanie wierzyciela. W akcie uczestniczył stipulator (przyjmujący przyrzeczenie) i promissor (składający przyrzeczenie).

Nie można było przyjąć przyrzeczenia stypulacyjnego dla drugiego. Jednak osoby alieni iuris i niewolnicy mogli nabywać prawa dla swego zwierzchnika przez stypulację.

Dłużnik też mógł przyjąć zobowiązanie jedynie w swoim imieniu. Jeśli zrobił to za kogoś, to stypulacja zachowywała taką ważność, że w przypadku nie przyjęcia zobowiązania przez właściwego dłużnika, promissor był obciążony sankcją kary umownej.

Stypulacja występowała w dwóch formach: ustnej i pisemnej. Ustna była starszą formą, występowała w sferze ius civile i była dostępna dla obywateli. Pisemna pojawiła się pod koniec republiki.

Stypulacja powodowała powstanie zobowiązania jednostronnego, więc powództwa przysługiwały jedynie wierzycielowi. Dysponował on actio certae creditae i actio certae rei. Do dochodzenia świadczeń nieokreślonych mógł użyć actio ex stipulatu.