16. Francis Fukuyama i koniec historii.

116. Francis Fukuyama i koniec historii.

• Fukuyama jest autorem słynnego eseju z 1989 “Koniec historii?”, który stał się zaczątkiem książki The End of History and the Last Man. Filozof przywołuje w nim poglądy Hegla mówiące o tzw. końcu historii. Fukuyama formułuje tezę, iż proces historyczny w pewnym sensie zakończył się wraz z upadkiem komunizmu (czyli państw tzw. realnego socjalizmu) i przyjęciem przez większość krajów systemu liberalnej demokracji. Liberalna demokracja oraz rynkowy porządek gospodarczy mają być, wg Fukuyamy, najdoskonalszym z możliwych do urzeczywistnienia systemów politycznych (choć nie idealnym). W przekonaniu Fukuyamy współczesna demokracja liberalna jest zbiorem politycznych instytucji powołanych do obrony uniwersalnych praw, uświęconych zapisem w takich dokumentach, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.
• W książce “Ostatni człowiek” Fukuyama próbuje odpowiedzieć na takie pytania jak: Czy przetrwanie demokracji nie zależy w jakimś stopniu od poczucia wyższości jej obywateli nad innymi? Czy ono z kolei, połączone z obawą przed staniem się pogardzanym „ostatnim człowiekiem”, nie doprowadzi do nowych wojen, które cofną nas do poziomu barbarzyństwa, „pierwszych ludzi”?
• Krytyka transhumanizmu: W książce"Koniec człowieka" Fukuyama wygłasza pogląd, że transhumanizm może tak naprawdę krytycznie zaszkodzić postępowym ideałom liberalnej demokracji przez fundamentalną zmianę natury ludzkiej i ludzkiej równości. "Biokonserwatyści" pokroju Fukuyamy utrzymują, że każda próba zmiany naturalnego stanu człowieka (jak klonowanie człowieka czy ingerencja w ludzki kod genetyczny) jest z gruntu niemoralna.

115. Samuel Huntington i zderzenie cywilizacji.

115. Samuel Huntington i zderzenie cywilizacji.

• W roku 1993 Huntington opublikował w Foreign Affairs często cytowany artykuł “Zderzenie cywilizacji?”, który sprowokował debatę wśród teoretyków stosunków międzynarodowych. Huntington w artykule przeciwstawił się tezie Francisa Fukuyamy o końcu historii, który miałby nastąpić po upadku komunizmu. Huntington, opisując geopolitykę po zakończeniu Zimnej Wojny stwierdził, że politykę zdominują w przyszłości starcia między cywilizacjami. Przyszłe konflikty zbrojne będą się toczyć nie między państwami, ale między cywilizacjami. Źródłami konfliktów międzynarodowych staną się różnice kulturowe, wywodzące się z podziałów religijnych. Współczesny świat zmienia się w arenę walki i rywalizacji między ośmioma głównymi cywilizacjami.
• Huntington uważa on ponadto, że Cywilizacja Zachodu systematycznie traci swoje wpływy we współczesnym świecie. Aby zapobiec jej marginalizacji, musi dojść do pojednania i ściślejszej współpracy dwóch najważniejszych ogniw tej cywilizacji – Europy i Stanów Zjednoczonych.
• Cywilizacje: Huntington wyróżnił 9 (lub 8, bo niekiedy buddyjskiej nie nazywa się mianem cywilizacji) istniejących cywilizacji:
• 1) afrykańska; 2) buddyjska – Tybet, Mongolia, Kałmucja, Tuwa, Ałtaj w Rosji, Sri Lanka, Laos, Kambodża,Tajlandia, Bhutan; 3) chińska – Chiny (bez Tybetu), Półwysep Koreański, Wietnam, Tajwan, Singapur; 4) hinduistyczna – Indie oraz Nepal; 5) islamska – kraje arabskie, Indonezja, Malezja, południowe Filipiny, Albania, Iran, Pakistan, kraje byłego ZSRR położone w Azji Środkowej, Bangladesz oraz część Indii; 6) latynoamerykańska; 7) japońska; 8) prawosławna – zasięg tej cywilizacji równa się zasięgowi prawosławia, np.: Rosja (państwo-ośrodek tej cywilizacji), Ukraina, Białoruś, Rumunia, Mołdawia, Bułgaria,Macedonia, Serbia, Grecja; 9) zachodnia – obejmująca Europę Zachodnią i część Wschodniej, prawie całą Ameryka Północna (bez Antyli, Meksyku – Ameryka Środkowa), Australia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea, Surinam, Gujana Francuska, północne Filipiny (bez wyspy Mindanao zamieszkanej w większości przez muzułmanów).
• Kraje rozszczepione: Większość państw jest heterogeniczna, to znaczy zamieszkują je co najmniej dwie grupy etniczne, rasowe bądź religijne. Występują w niektórych silne podziały międzykulturowe między przedstawicielami tej samej cywilizacji (była Czechosłowacja, obecnie Kanada) lub podziały cywilizacyjne. Kraje, w których przebiegają linie podziałów międzycywilizacyjnych, Huntington nazywa rozszczepionymi
• Kraje na rozdrożu: W odróżnieniu od państw rozszczepionych w krajach „na rozdrożu” występuje jedna dominująca kultura, która określa przynależność danego państwa do określonej cywilizacji, jednak przywódcy państwa chcą, aby znalazło się w obrębie innej. Do najważniejszych państw, w których podjęto próbę zmiany kręgu cywilizacyjnego, według Huntingtona należą: 1) Rosja – od czasów Piotra Wielkiego; 2) Turcja – po reformach Kemala Ataturka; 3) Meksyk – od prezydentur Miguela de la Madrida i Carlosa Salinasa de Gortari; 4) Australia – koncepcje Paula Keatinga i Garetha Evansa. Całkowita zmiana nie powiodła się w żadnym z wyżej wymienionych państw
• Ekspansja cywilizacji Zachodu i reakcja innnych cywilizacji: Główne cechy Zachodu odróżniające go od innych cywilizacji wytworzyły się przed modernizacją. Są to: filozofia grecka, prawo rzymskie, łacina i chrześcijaństwo. Inne to rozdział władzy duchowej i doczesnej, rządy prawa, pluralizm społeczny, gremia przedstawicielskie, indywidualizm.
• Od XVIII wieku w konsekwencji rozwoju wiedzy naukowej i technicznej trwają na świecie procesy modernizacyjne. Według Huntingtona na modernizację składają się industrializacja, urbanizacja, alfabetyzacja, wyższy poziom wykształcenia, zamożności i mobilności społecznej. Umożliwiają one panowanie ludzi nad środowiskiem. Najszybciej procesy te rozpoczęły się w cywilizacji zachodniej, ponieważ dotyczyły również środków transportu i techniki militarnej, umożliwiło to ekspansję polityczną Zachodu (m.in. kolonializm) na cywilizacje niezachodnie. Upowszechnianie się modernizacji naukowo-technicznej i dominacja Zachodu doprowadziły do powstania poglądu o powstawaniu cywilizacji uniwersalnej, której cywilizacje niezachodnie miały ulegać, przyjmując ideologię i instytucje Zachodu miały podlegać okcydentalizacji.
• Jednak w zetknięciu z Zachodem cywilizacje niezachodnie zareagowały głównie na trzy sposoby: odrzucając równocześnie modernizację i westernizację, przyjmując jedno i drugie (herodianizm) albo akceptując modernizację i odrzucając wartości zachodnie (reformizm).
• Odrzucenie: przykładami państw, w których odrzucano i modernizację i westernizację, były w przeszłości Japonia i Chiny.Z Japonii, po pierwszych kontaktach w 1542, w połowie XVII w. wygnano wszystkich Europejczyków. Kres tej postawie położyły dopiero wymuszenie w 1854 traktatu japońsko-amerykańskiego przez komodora Perry’ego i modernizacja rozpoczęta w epoce Meiji po 1868.
• W Chinach również po początkowym akceptowaniu chrześcijańskich misjonarzy od 1601 wygnano ich w 1722, polityka ta wywodziła się z przekonania o wyższości chińskiej kultury i z wyobrażeń o swoim państwie jako „Kraju Środka”. Izolacji Chin położyły kres wojny opiumowe w XIX w.
• Współcześnie odrzucają modernizację tylko izolowane społeczności wiejskie i nieliczne grupy ekstremistów. Zdaniem autora niepraktyczność i koszt izolowania się powoduje, że odrzucenie jest opcją, która nie ma szans przetrwania w modernizującym się świecie.
• Przyjęcie modernizacji i westernizacji (herodianizm): cywilizacje wychodzą z założenia, że modernizacja jest potrzebna, a miejscowej kultury nie można z nią pogodzić, więc trzeba ją zarzucić, czyli zwesternizować społeczeństwo, aby mogło być zmodernizowane.
• Metodę taką zastosowali kemaliści w Turcji, była stosowana również w Rosji (reformy Piotra Wielkiego) oraz w Meksyku.
• W żadnym z tych państw nie nastąpiła całkowita westernizacja. W Turcji nastąpiło odrodzenie islamu, w Rosji powstały podziały społeczne.
• Reformizm: trzecia opcja polega na wprowadzaniu modernizacji i zachowaniu podstawowych wartości, zwyczajów i instytucji rodzimej kultury. Jest ona najpopularniejsza wśród niezachodnich elit. Już w Chinach w ostatnich latach dynastii Qing głoszono hasło Ti yong: „Chińskie nauki zachowujemy dla podstawowych zasad, zachodnie są potrzebne na praktyczny użytek”. Japończycy zastosowali regułę Wakon, Yosei (japoński duch, zachodnia technika). Próbę pogodzenia islamu z nowoczesnością podjęli Dżamal ad-Din al-Afghani i Muhammad Abduh. Według Maxime’a Rodinsona „pobożni muzułmanie mogą rozwijać nauki ścisłe”, „szariat nie koliduje z masową edukacją”.
• Modernizacja a rola Zachodu: Huntington stawia tezę, że modernizacja nie musi oznaczać westernizacji, modernizacja wręcz umacnia niezachodnie kultury i osłabia względną siłę Zachodu, „świat staje się zasadniczo bardziej nowoczesny i mniej zachodni”
• Odnowa Zachodu: Zasadnicze według autora znaczenie ma powstrzymanie wewnętrznych procesów rozkładu cywilizacji Zachodu (przestępczość, narkomania, rozkład rodziny, spadek wzajemnego zaufania społecznego, upadek etosu pracy, folgowanie potrzebom, słabnąca aktywność intelektualna). Przyszłość Zachodu ma m.in. zależeć od uporania się z powyższymi problemami dostarczającymi argumentów o moralnej wyższości muzułmanów i Azjatów.
• Kolejnym problem jest dla Huntingtona zagadnienie imigracji i asymilacji imigrantów. Groźny dla Zachodu brak asymilacji autor dostrzega u muzułmanów w Europie i u Latynosów w USA. W Stanach Zjednoczonych istnieje wręcz groźba wewnętrznego konfliktu, przekształcenia w kraj rozszczepiony i rozpadu państwa. Pod koniec XX w. amerykańskie składniki tożsamości narodowej stały się celem ataku wpływowych intelektualistów i publicystów, w imieniu wielokulturowości zaczęto propagować tożsamość grup rasowych i etnicznych, krytyce poddano identyfikowanie się Ameryki z cywilizacją zachodnią. Odrzucenie Amerykańskiego Credo (American’s Creed) i cywilizacji zachodniej oznacza koniec Stanów Zjednoczonych Ameryki w znanej dotąd postaci. Europa jest dodatkowo zagrożona słabnięciem chrześcijaństwa będącego jej centralnym składnikiem.
• Jeśli Ameryka i Europa dokonają odnowy moralnej w oparciu o wspólne cechy kulturowe, rozwiną współpracę gospodarczą i polityczną mogą odrodzić potęgę Zachodu. Autor przytacza nawet tezę Mahathira o możliwej „konfederacji UE-NAFTA”. Do innych koniecznych działań zalicza poszerzanie UE i NATO, popieranie westernizacji Ameryki Łacińskiej, hamowanie rozwoju arsenałów państw islamskich i chińskich, uznanie roli Rosji jako ośrodka cywilizacji prawosławnej i regionalnego mocarstwa, utrzymanie technicznej i militarnej przewagi nad innymi cywilizacjami.

114. Nurty postmodernizmu – Derrida i Rorty.

114. Nurty postmodernizmu – Derrida i Rorty.

• Postmodernizm – prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji.
• Postmodernizm występuje przeciw obiektywizmowi w nauce, przeciw racjonalizmowi, idei jedności, całości i systemowości, a także przeciw wszelkim całościowym doktrynom filozoficznym. W zamian proponuje heterogeniczność, ambiwalencję, antyfundamentalizm, dekonstrukcję.
• Modernizm a postmodrnizm: centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi.
• Hauntologia Jacquesa Derridy: w książce “Widma Marksa” Jacques Derrida przedstawił filozoficzną ideę nazwaną hauntologią. Termin ten odnosi się do "paradoksalnego stanu widma, które nie jest bytem, ani nie-bytem".
• Według Derridy teraźniejszość istnieje tylko w odniesieniu do przeszłości, a społeczeństwo po końcu historii zacznie się kierować w stronę estetyk, które są obecnie postrzegane jako dziwne i staromodne, a więc w stronę "ducha" przeszłości.
• Nazwa hauntologia pochodzi ze wstępu do Manifestu Komunistycznego: "po Europie krąży widmo, widmo komunizmu". Derrida twierdzi, że duch Karola Marksa po 1989 jest jeszcze bardziej obecny. Ignorancja zachodnich społeczeństw wobec rozmaitych wojen, ludobójstw i katastrof humanitarnych powoduje, że będzie on nawiedzał zachodnie społeczeństwa, przyczyniając się do odrodzenia zainteresowania komunizmem.
• Punktem wyjścia Derridy jest teza o niemożności odnalezienia całościowego sensu tekstu (rozumianego tu szeroko: jako dowolny wytwór cywilizacji i kultury). Sens jest zawsze wielościowy, dany w "rozplenieniu" - jego odkrywanie dokonuje się poprzez tzw. dekonstrukcję, tj. swoisty demontaż, prowadzący do stworzenia zeń tekstów o rozmaitych znaczeniach.
• Przygodność Richarda Rorty’ego: Rorty z rezerwą odnosił się do tradycyjnych kategorii prawdy, wiedzy i obiektywności. Istotnym terminem u Rorty'ego jest "przygodność". Odnosi się ona do takich kwestii, jak język, jaźń, czy społeczeństwo liberalne. Pojęcie "przygodności" ma wskazywać na indywidualność, różnorodność, brak możliwości stworzenia jednej metafizyki, która by wszystko obejmowała. Na gruncie tego terminu Rorty tworzy koncepcję "liberalnej ironistki", czyli kogoś takiego, kto stawia czoło przygodności, w szczególności tej zawartej we własnych przekonaniach.
• "Liberalna ironistka" jest historycystką i nominalistką, dzięki czemu może porzucić wszelkie metafizyczne próby odniesienia się, za pomocą języka, do jakiejś istoty rzeczy. Z tym natomiast wiąże się koncepcja tworzenia własnego języka metafor. Taki pogląd wymusza podejście liberalne - każdy może używać języka jakiego chce. "Liberalna ironistka" ma dystans do swej wizji świata, która jest tylko jedną z wielu możliwych. Posiada świadomość, że niekoniecznie jest bliżej rzeczywistości niż inne.
• Kwestie polityczne u Rorty’ego: jego idee głównie nawiązywały do wyzbycia się metafizyki z filozofii i stworzenia liberalnego społeczeństwa, gdzie każdy mógłby rozwijać własne intelektualne zdolności. To wiąże się z kwestią humanitarnej polityki.
• W polityce był autorytetem dla umiarkowanej lewicy amerykańskiej. Dobrobyt Zachodu po II wojnie światowej uznawał za najlepszy okres w dziejach.

113. Libertarianizm – Murray Rothbard.

113. Libertarianizm – Murray Rothbard.

• Rohbard łączył ze sobą austriacką szkołę ekonomiczną z wiarą w nieograniczone prawa jednostki.
• Rothbard jako ekonomista: Rothbard uważał, że argumenty za dobrami i usługami dostarczanymi przez rynek były kompleksowe. Jeśli tak, to nawet usługi związane z ochroną obywateli i obronnością państwa powinny być dostarczane przez rynek, a nie przymusowo przez monopol państwa. Rothbard wysunął z tego swoje poprarcie dla indywidualistycznej anarchii.
• Rothbard poświęcił dużo uwagi teorii pieniądza. Kładł nacisk na zalety klasycznego standardu złota oraz popierał 100% pokrycie pieniądza w złocie. Utrzymywał, że zapobiegnie to ekspansji kredytowej, która, zgodnie z austriacką teorią cykli koniunkturalnych rozwijaną przez Misesa i Hayeka, mogłaby prowadzić do depresji.
• Rothbard ważną polemikę z Keynesem i Hooverem zawarł w książce „Wielki Kryzys w Ameryce”. Główną tezą tej książki było twierdzenie, że kryzys roku 1929 ilustruje raczej zagrożenia, jakie wiążą się z ingerowaniem rządu w gospodarkę, a nie jest dowodem na porażkę nieregulowanego kapitalizmu. Jej upadek był konieczną korektą sztucznego ożywienia zainicjowanego przez Rezerwę Federalną w ramach ekspansji pieniądza w latach 20. Wysiłki rządu by „uzdrowić” gospodarkę od upadku tylko pogarszały sprawę.
• Klasyfikacja interwencji państwowych w gospodarkę: W książce Man, Economy, and State Rothbard dokonuje podziału różnych typów interwencji państwa na trzy kategorie: „interwencję autystyczną”, która jest ingerencją w niezwiązane z wymianą aktywności prywatnych osób; „interwencję binarną” polegająca na wymuszaniu wymiany pomiędzy jednostkami i państwem; oraz „interwencja trójkątną”, która jest wymianą pomiędzy jednostkami sankcjonowaną przez państwo. Według Sanforda Ikedy, typologia Rothbarda „eliminuje luki i niespójności pojawiające się w pierwotnych opracowaniach Misesa”
• Anarchokapitalizm: Rothbard zaczął nazywać się „anarchokapitalistą”. Uważał, że kapitalizm “jest najpełniejszą ekspresją anarchizmu, a anarchizm jest najpełniejszą ekspresją kapitalizmu”.
• Rothbard uważał, że państwo może i powinno zostać zastąpione przez system prywatnych agencji (ochronnych, sądowniczych itp.), współzawodniczych na wolnym rynku. Anarchokapitalizm zakładał zastąpienie wszystkich niezbędnych funkcji społecznych spełnianych do tej pory przez państwo przez takie, które będą oparte na dobrowolnych umowach rynkowych
• Tym samym anarchokapitalizm mógłby oznaczać koniec monopolu państwa w sferze użycia siły.

112. Robert Nozick i uzasadnienie genezy państwa minimum

112. Robert Nozick i uzasadnienie genezy państwa minimum

• W swojej najważniejszej pracy, Anarchia, państwo, utopia (1974), jedynego sensu, a zarazem konieczności istnienia państwa upatrywał, podobnie jak John Locke, w jego roli związanej z ochroną obywateli. Teoria stanu natury Locke'a porównuje okoliczności powstania państwa do konkurencji pomiędzy agencjami ochrony, z których jedna zdobyła monopol i tym samym stała się państwem. U Nozicka Locke'owska agencja ochrony nie może być traktowana jako państwo, dopóki nie rozciągnie usług ochrony na wszystkich obywateli, nawet gdy wymaga to "swoistej redystrybucji".
• Teoria sprawiedliwego posiadania: Robert Nozick jest wybitnym amerykańskim teoretykiem libertarianizmu. Kluczowym elementem libertarianizmu jest postulat nienaruszalności własności prywatnej. U Nozicka znajduje on odzwierciedlenie w teorii uprawnień zwanej także teorią sprawiedliwego posiadania, bądź teorią sprawiedliwości udziałów. Pełniąc funkcję teorii sprawiedliwości, koncepcja ta wyznacza ramy sprawiedliwego posiadania i wymiany ludzkich udziałów w zasobach społecznych.
• (a) teoria samoposiadania: fundamentem teorii własności Nozicka jest teoria samoposiadania; jej szeroka interpretacja odnosi się do kwestii praw, jakie jednostka posiada wobec państwa i zakresu moralnie usprawiedliwionych uprawnień państwa.
• Prawa jednostki a państwo: Nozick przyjmuje aksjomat praw jednostki i uznaje prawa za warunek swobody działania. Zespół praw, które jednostka posiada wobec państwa, poważnie ogranicza  jego funkcje i uprawnienia. Państwo Nozicka, metaforyczna „agencja ochrony”, jest uprawnione jedynie do obrony jednostki przed przemocą, kradzieżą, oszustwem i narzucaniem zobowiązań. Nozick stara się stworzyć koncepcję równości wykluczającą podporządkowanie jednego drugiemu, z natury bądź z mocy prawa, stąd w samoposiadaniu idea, że „to, co posiada i to, co posiadane jest tym samym, a mianowicie całą osobą”.
• Nozick uzasadnia moralne prawo do posiadania własności prywatnej przechodząc od moralnego prawa jednostki do posiadania swojego ciała, talentów, uzdolnień i pracy do „moralnego prawa do zawłaszczenia zasobów naturalnych, jeśli zostały przez pracę przetworzone, a ewentualne straty innych osób zostały zrekompensowane”. Warunkiem sprawiedliwości pierwotnego nabycia (pierwotnego zawłaszczenia) jest rekompensata ewentualnych strat poniesionych przez innych.
• W myśl zasady samoposiadania człowiek jest jedynym dysponentem swoich uzdolnień i talentów. Nozick przyznaje jednostce wyłączne prawo do czerpania korzyści z owych uzdolnień. Filozof odrzuca wszelkie roszczenia państwa i społeczeństwa do dysponowania talentami jednostek.
• Według filozofa ideę samoposiadania może uszanować jedynie państwo minimalne, nie ingerujące w spontaniczne, wolne wymiany udziałów (dóbr) między uprawnionymi do ich posiadania jednostkami. Ingerencja państwa w wymiany zachodzące na wolnym rynku (redystrybucja, interwencjonizm) narusza prawo jednostki do własności prywatnej i wolność działania.
• Sprawiedliwa dystrybucja: za sprawiedliwą uznaje Nozick dystrybucję opartą na trzech zasadach własnej teorii uprawnień. Owe trzy zasady to: a) zasada sprawiedliwego nabywania (nawiązanie do teorii zawłaszczania rzeczy niczyich Locke'a), b) zasada sprawiedliwego transferu (dobrowolne wymiany rzeczy posiadanych), c) zasada naprawy niesprawiedliwości (gdy ktoś zawłaszczył rzecz niezgodnie z prawem) Własność pozyskana zgodnie z regułami teorii uprawnień (teorii sprawiedliwego posiadania) jest sprawiedliwa nawet jeśli prowadzi do nierówności społecznych.
• Krytyka podatków: Nozick krytycznie ocenia przymus podatkowy. Opodatkowanie płac, transferów własności czy zysków kapitałowych wbrew czyjejś woli uznaje za formę zniewolenia jednostki przez państwo. Podatek od zarobków przyrównuje filozof wprost do systemu pańszczyźnianego. Podatek redystrybucyjny, podobnie jak wszelkie praktyki redystrybucyjne uznaje za formę  naruszenia własności prywatnej, zawłaszcza się bowiem pracę, działania i owoce talentów jednostek, które owe działania podejmowały.

111. Milton Friedman i jego krytyka interwencjonizmu gospodarczego

111. Milton Friedman i jego krytyka interwencjonizmu gospodarczego

• Krytyka kontroli cenowych: jedną z bardziej konsekwentnych obron wolnej gospodarki Friedman przedstawia w swojej krytyce kontroli cenowych. Wielokrotnie pokazywał on, że płaca minimalna jest zjawiskiem pozornie szlachetnym, lecz w rzeczywistości zbrodniczym. Zamiast bowiem pomagać ludziom słabo zarabiającym, skazuje ich na bezrobocie. Podobnie rzecz się ma z kontrolą czynszów. Ich rezultatem jest niedobór na rynku, uderzenie w inwestycje i radykalne obniżenie jakości dostarczanego towaru.
• Krytyka ograniczeń handlu: poza zatwardziałą krytyką kontroli cenowych Friedman atakował również wszelkiego rodzaju ograniczenia celne i uderzanie w wolny handel. Atakował programy rolnicze, a także zaawansowane regulacje przemysłów. Zdecydowanie sprzeciwiał się przymusowej przynależności do związków zawodowych i samorządów zawodowych, które postrzegał jako źródło monopolizacji.
• Rola państwa: Krytyka interwencjonizmu Friedmana nie ma jednak charakteru absolutnego - Friedman twierdzi, że państwo ma zajmować się (poza ochroną porządku) definiowaniem praw własności, co ma umożliwiać ewentualne ich modyfikowanie wraz ze zmianą ekonomicznych reguł. Już samo przyznanie takiego prawa oznacza, że państwo może dowolnie określać właściciela i granice jego praw. A skoro tak, to granica jakiegokolwiek porządku interwencjonistycznego jest niezwykle płynna i łatwa do przesunięcia w każdą stronę. W końcu każdy beneficjent systemu państwowego może po prostu zostać uznany przez instytucję państwa za „właściciela”.
• Friedman popierał również przejęcie przez państwo kontroli nad systemem bankowym i produkcją pieniądza. Przedstawia swój pozytywny projekt, który przewiduję dla banku centralnego istotną rolę – systematyczne, stabilne i przewidywalne dostarczanie nowego pieniądza do gospodarki.
• Idea bonu oświatowego: Friedman postulował wprowadzenie bonu oświatowego, czyli złotego środka, który miał naprawić zepsuty w Stanach system edukacji. Idea bonu oświatowego nie jest do końca jasna, chociaż oficjalnie przedstawiony cel jest wyraźnie zaakcentowany. Chodzi przede wszystkim o to, aby „pieniądze szły za uczniem”, aby przywrócić kontrolę rodziców nad szkołami, a także doprowadzić do poprawy jakości szkolnictwa państwowego, aby odpowiadało wyższym standardom i sprostało prywatnej konkurencji. Idea jest dosyć prosta – należy wyliczyć dokładnie, ile pieniędzy jest wydawanych przez państwo na edukację. Następnie wskazać koszty przypadające na jednego ucznia i pozostawić rodzicom swobodę decydowania o tym, do jakiej szkoły chcą posłać swoje dziecko.
• Każdy rodzic otrzymywałby więc po prostu bon oświatowy, deponowany w szkole, do której zapisał swoje dziecko. Co ważne, mogłaby to być szkoła państwowa lub prywatna. Główna zaleta tego planu ma polegać na zbliżeniu szkolnictwa do warunków konkurencyjnych, przy jednoczesnym zachowaniu redystrybucyjnych funkcji państwa (choć Friedman różnie się wypowiadał o bonie i raz twierdził, że to projekt sam w sobie, a innym razem, że to tylko pośredni krok do całkowitego urynkowienia szkolnictwa[30]). Friedman zdaje się zatem odnajdywać trzecią drogę między socjalizmem a wolnym rynkiem w szkolnictwie: bon oświatowy.
• Podstawowy plus to uruchomienie konkurencji i zwiększenie efektywności państwowych szkół, a także fakt, że ci rodzice, którzy posyłają dziecko do szkoły prywatnej, nie płacą jednocześnie za państwową (w podatkach).

110. Friedrich A. von Hayek o wolności, sprawiedliwości społecznej i gospodarce planowej.

110. Friedrich A. von Hayek o wolności, sprawiedliwości społecznej i gospodarce planowej.

• Hayek o wolności: w swej filozofii społeczno-politycznej Hayek chwalił indywidualizm. Co więcej, wolność jednostki to pojęcie źródłowe. Nie może być mowy o kolektywnym wymiarze wolności. Mimo to, Hayek podkreślał, że wolność jest formą społecznej relacji – to „stosunek ludzi do innych ludzi”. Jedynie w tym znaczeniu wolność ma wymiar społeczny. Dla Hayeka wolność to działanie zgodne z wolą danej jednostki, niezależność i autonomiczność. Musi ona być prawnie chroniona. Ochroną wolności jest również sfera prywatna jednostki – obszar niezależny od państwa, obszar gdzie jednostka nie jest poddawana zewnętrznej ingerencji. Wolność jest dobrem z natury, ale nie musi zawsze implikować rzeczy dobrych – ważna jest odpowiedzialność, umiar. Wolność to także jednostkowa władza nad samym sobą.Wolność jest także gwarancjąpostępu, warunkiem rozwoju ludzkości.
• Wolność polityczna nie jest dla Hayeka tożsama z wolnością per se. Wolność polityczna to społeczna kontrola nad administracją, możliwość głosowania, wpływanie na proces legislacyjny. W takim formalnym wymiarze, wolność polityczna jest swobodą zbiorową. Wolność polityczna nie może być jednak jedynie czystą procedurą, nie mającą nic wspólnego z rzeczywistą wolnością indywidualną.
• Dla Hayeka zniweczeniem wolności jest przymus stosowany na jednostce. Przymus to wszelkie ograniczenie woli jednostek – przymus jest zawsze działaniem negatywnym. Deprecjonuje wartość samego człowieka i dąży do uprzedmiotowienia go. Przymus to także: ograniczanie alternatyw, ograniczanie rzeczywistej możliwości decyzji i wyboru. Jedyną instytucją mogącą stosować przymus jest państwo, niemniej prawo takie musi być minimalizowane, redukowane do absolutnego minimum.
• Stosunek Hayeka do władzy: Władza może być zagrożeniem, niemniej jednak władza jako taka nie jest zła, jako forma organizacji wolności politycznej. Zła staje się dopiero momencie wywierania na ludzi zbędnego przymusu i ograniczania ich wolności. Prawo może być opresyjne, ale jednocześnie prawo jest przykładem usprawiedliwionej regulacji życia społecznego i państwowego.
• Hayek o sprawiedliwości społecznej: sprawiedliwość, zdaniem Hayeka, może się odnosić wyłącznie do świadomych działań człowieka, gdyż tylko one mogą być sprawiedliwe bądź niesprawiedliwe.
• Za synonim sprawiedliwości społecznej uważa Hayek “sprawidliwość rozdzielczą”, która według ekonomisty nie może być kryterium oceny rezultatów gospodarki rynkowej.
• Termin „sprawiedliwość społeczna”, zdaniem Hayeka, zakłada istnienie zwykłej sprawiedliwości, która jest gorsza już to z samego względu przywoływania pojęcia sprawiedliwości społecznej. W efekcie może powstać wrażenie, iż do regulacji stosunków społecznych nie wystarczy odwoływać się do pojęcia sprawiedliwości, gdyż jest to niewystarczające. Uważa on, iż w rzeczywistości pojęcie sprawiedliwości społecznej nie niesie żadnych nowych wartości ponad te, które zawierają się w tradycyjnym rozumieniu pojęcia sprawiedliwość. Wzbogacenie jego treści przez dodanie przymiotnika społeczny dyskredytuje wszystkie wartości dotąd mieszczące się w pojęciu sprawiedliwości, sugerując, że bez tego zabiegu jest ono niepełne lub nawet gorsze. Samo zaś fraza sprawiedliwość społeczna, zdaniem Hayeka, „nie znaczy nic” a jej „urzeczywistnianie” prowadzi do bezmyślnego niszczenia społeczeństwa i gospodarki rynkowej
• Hayek o gospodarce planowej: Hayek był zdania, że kalkulacja ekonomiczna jest w socjaliźmie niemożliwa ze względu na to, że centralny planista nie jest w stanie zebrać potrzebnej do tego wiedzy o potrzebach konsumentów.
• Hayek był znany jako jeden z największych krytyków kolektywizmu w XX wieku. Twierdził, że wszystkie formy kolektywizmu (nawet te, teoretycznie oparte na dobrowolnej współpracy) mogą być utrzymywane jedynie przez władzę centralną. W swojej najpopularniejszej książce, Droga do zniewolenia oraz w późniejszych pracach twierdzi, że socjalizm, jako, że wymaga centralnego planowania w gospodarce jest obarczony wysokim ryzykiem przekształcenia się w ustrój totalitarny.
• Hayek argumentuje, że rynkowy mechanizm cenowy najlepiej służy do dzielenia i synchronizowania lokalnej oraz indywidualnej wiedzy, pozwalając społeczeństwu uzyskiwać zróżnicowane cele właśnie przez zasady spontanicznego porządku.
• Ceny są dla uczestników rynku podstawowym źródłem wiedzy i nie powinny być zniekształcane przez ingerencję państwa.

109. Johna Rawlsa teoria sprawiedliwości.

109. Johna Rawlsa teoria sprawiedliwości.

• W pracy Teoria sprawiedliwości (1971) Rawls zaproponował koncepcję sprawiedliwości jako bezstronności. Uważał, że dominujący wówczas utylitaryzm nie odpowiada intuicjom demokratycznego społeczeństwa. Jego koncepcja jest odmianą teorii umowy społecznej. W swojej teorii Rawls korzysta głównie z filozofii Kanta.
• Dwie zasady sprawiedliwości: Rawls sformułował dwie zasady sprawiedliwości. Według niego zostałyby one wybrane przez wolne i równe jednostki "za zasłoną niewiedzy" (veil of ignorance), tzn. w sytuacji, gdyby nie wiedziały, jaką pozycję zajmą w społeczeństwie, jaką będą mieć płeć, wiek itd. Zdaniem Rawlsa zasady te posłużyłyby do zbudowania dobrze urządzonego społeczeństwa.
• Pierwsza zasada sprawiedliwości: “Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych.”
• Podstawowymi wolnościami obywatelskimi są, mówiąc oględnie, bierne i czynne prawo wyborcze, wolność słowa, myśli, prawo do zgromadzeń, prawo do własności prywatnej, nietykalność osobista itd. Zasada wolności ma charakter absolutny i nie może być złamana, nawet ze względu na Drugą Zasadę. (Pierwsza Zasada ma prawo pierwszeństwa nad Drugą Zasadą). Jednakże wolności na różnych płaszczyznach mogą być ze sobą w konflikcie, dlatego może być konieczne rezygnowanie z ich części, w celu uzyskania jak najobszerniejszego systemu praw jednostki.
• Druga zasada sprawiedliwości: nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, (a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania; i jednocześnie (b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans.
• Tak więc teoria Rawlsa ma stanowić pewne znalezienie rozwiązania dla odwiecznego konfliktu równości i wolności.

108. John Maynard Keynes i teoretyczne uzasadnienie państwa dobrobytu.

• Jego głównym dziełem jest “Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” opublikowana w 1936 roku, kwestionująca zasady liberalnej myśli ekonomicznej. Teorie Keynesa były reakcją na kryzys ekonomiczny lat 30. XX wieku. Według Keynesa wady kapitalizmu można usunąć i doprowadzić do dobrobytu, jeżeli będzie się odpowiednio ten kapitalizm kontrolowało.
• Geneza teorii koncepcji Keynesa: teoria Keynesa powstała jako reakcja na Wielki kryzys ekonomiczny lat 1929–1933. Wystąpił wtedy spadek produktu narodowego brutto i wzrost bezrobocia. Spadł poziom inwestycji i notowania giełdowe. Keynes dążył do ustabilizowania gospodarki za pomocą podejścia popytowego.
• Jako przyczynę złego stanu rzeczy podał stan nierównowagi pomiędzy poziomem oszczędności, a poziomem inwestycji. Jeżeli człowiek dostanie podwyżkę, to nie wyda wszystkiego, tylko część odłoży. Keynes nazwał to krańcową skłonnością do konsumpcji.
• W efekcie rosną dochody, ale nie wzrasta konsumpcja. Istotą jego poglądów jest zanegowanie zdolności gospodarki do samoregulacji (samoistnego osiągania równowagi rynkowej). Odrzucił stwierdzenie, jakoby podaż sama stwarzała dla siebie popyt. Według Keynesa gospodarka pozostawiona sama sobie będzie zawsze popadać w stan nierównowagi.
• Ogólne postulaty: szkoła Keynesowska postulowała zwiększenie popytu, co miało przyspieszyć tempo wzrostu gospodarczego i zlikwidować bezrobocie. Aby zapewnić stały rozwój gospodarczy, należy poprzez odpowiednią politykę gospodarczą, pobudzić wzrost globalnych wydatków. Stąd nazwa – ekonomia popytu. Według keynesistów sterowanie przez państwo globalnym popytem odbywa się za pomocą środków polityki fiskalnej (ewentualnie polityki pieniężnej).
• Keynes proponował: 1) progresję opodatkowania dochodów osobistych grup zamożniejszych przy jednoczesnym zwiększaniu świadczeń społecznych na rzecz grup biedniejszych, 2) Bezpośrednie zachęty do inwestowania poprzez obniżenie opodatkowania zysków przeznaczanych na inwestycje, 3) Zarządzanie wielkością globalnych wydatków rządowych na inwestycje państwowe czy roboty publiczne.
• Według Keynesa deficyt budżetowy nie stanowi problemu w okresie ożywienia. W okresie dekoniunktury rządy powinny podejmować działania mające na celu utrzymanie na odpowiednio wysokim poziomie aktywności gospodarczej państwa.

51. Cechy charakterystyczne konserwatyzmu.

51. Cechy charakterystyczne konserwatyzmu.

• wiara w istnienie nadrzędnego, z reguły boskiego porządku społecznego, połączona z przekonaniem, że problemy społeczno-polityczne to przede wszystkim problemy moralne, czyli, że w działaniach politycznych należy stosować metody moralne i zmierzać do realizacji dobra
• niewiara w rozum ludzki (konserwatyści nie podzielają optymizmu na temat możliwości wyeliminowania złych cech właściwych naturze ludzkiej i odrzucają jednostronne spojrzenie na jednostkę ludzką jako istotę racjonalną, podkreślając, że kieruje się ona również emocjami i instynktami) i sceptycyzm co do ludzkich możliwości świadomego kształtowania życia społeczno-politycznego
• niewiara w ideę postępu, przekonanie, że na świecie zawsze będzie dobro i zło
• szacunek wobec tradycji i przeszłości
• krytyka rewolucji i gwałtownych zmian (rewolucja oznacza zerwanie ciągłości procesu dziejowego, zaprzepaszczenie dorobku ojców i dziadów, a żaden naród nie może istnieć bez przeszłości) oraz przeciwstawianie im zmian ewolucyjnych
• nieufność wobec egalitaryzmu (pogląd społeczno-polityczny uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego zasadę równouprawnienia obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym) i uniformizmu (dążenie do ujednolicenia czegoś) oraz aprobata elitaryzmu (pogląd społeczno-polityczny głoszący słuszność, a nawet potrzebę wyodrębniania w społeczeństwie elit, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami)
• przekonanie, że własność i wolność są nierozdzielne
• konserwatyści współcześni krytykują społeczeństwo permisywne (przyzwalające - nie interesujące się i nie ingerujące w życie prywatne człowieka, pozwalające na swobodny wybór modelu życia rodzinnego, manifestowanie nietypowych zachowań seksualnych itp.)
• Dwa główne nurty konserwatyzmu to konserwatyzm ewolucyjny (patrz: 50. Edmund Burke) i konserwatyzm tradycjonalistyczny (tradycjonalizm).
• Twórcą tradycjonalizmu jest Joseph de Maistre. Tradycjonaliści starali się odbudować i przywrócić stary ład polityczny, który zburzyła w 1789 roku rewolucja francuska. Gdy okazało się to niemożliwe, starali się odbudować choć część tradycji politycznej. Tradycjonaliści byli zwolennikami Ancien régime'u i feudalizmu. W odróżnieniu od konserwatystów-ewolucjonistów, nie zadowalało ich konserwowanie społeczeństwa i tradycji, lecz dążyli do zniszczenia idei rewolucyjnych i ich zwolenników siłą. Tradycjonaliści szanowali i szanują takie instytucje jak monarchia dziedziczna czy arystokracja. Ewolucjoniści "konserwują" dawne wartości nawet w warunkach demokracji, niemożliwej do zaakceptowania dla tradycjonalistów.