Edward Bernstein
- Polemika z Marksem: obok nazwiska Bernsteina nieodzownie występuje pojęcie rewizjonizmu jako kwintesencji jego założeń. Jednak teoria wyłożona przez niego i popierana przez jego zwolenników nie została określona tym mianem. Sens pojęcia rewizjonizm nie był nigdy sprecyzowany dokładnie, a samo słowo było używane zależnie od okoliczności. Na przełomie XIX i XX wieku „rewizjonizm” rozumiany był jako swoiste zjawisko w ruchu socjalistycznym. Rewizjonistami nazywano działaczy socjalistycznych oraz pisarzy, którzy wychodząc z założeń marksistowskich stopniowo poddawali krytyce poszczególne elementy doktryny, zwłaszcza prognozy dot. rozwoju kapitalizmu oraz konieczność rewolucji socjalistycznej. Tak więc nie byli rewizjonistami ci, którzy tę doktrynę porzucili lub nigdy marksistami nie byli, mianem tym możemy jedynie określić tych, którzy starali się ją przekształcać.
- Problem rolnictwa: lata 90-te XIX wieku to czas dyskusji nad kwestią agrarną. Zgodnie z poglądem Marksa i Engelsa rozwój rolnictwa w kapitalizmie musi zasadniczo przebiegać tak samo jak w przemyśle. Konkretnie chodzi o to, aby prowadzić do coraz większej koncentracji ziemi w rękach coraz mniej licznych posiadaczy i tym samym zrujnować drobną własność chłopską, która zdaniem ortodoksów i tak jest klasą skazaną na zagładę (w sensie historycznym klasą „reakcyjną” ). Spierano się, czy proces koncentracji w rolnictwie naprawdę istnieje. Niektórzy twierdzili, że to nieprawda, że nie ma w rolnictwie koncentracji, a najlepszą formą produkcji rolnej jest gospodarstwo rodzinne.
- Odrzucenie ścisłego materializmu: Bernstein uznawał materializm historyczny za błędną metodę wyjaśnienia rozwoju społecznego. Jego zdaniem rozwój społeczeństwa przebiega ewolucyjnie, a zasadnicza rola w tym procesie przypada instytucjom politycznym i gospodarczym. Zdaniem Bernsteina błędem Marksa było rozpatrywanie rozwoju społecznego w oparciu o schematy dialektyki, a pomijając fakty. Marks wierzył w determinizm dziejowy oraz w obecność jednego, „określającego czynnika” dziejów, którego ludzie są tylko organami.
- Problem rewolucji: Bernstein wskazywał, że z heglizmu pochodzi także „blankistowski” element w marksizmie, wiara w totalną rewolucję i w twórczą rolę przemocy politycznej. Marks próbował znaleźć kompromis między dwiema tradycjami ruchu socjalistycznego, między: 1) nurtem konstruktywnym, ewolucjonistycznym - zmierzał do emancypacji społeczeństwa przez nową organizację ekonomiczną, a 2) nurtem konspiratorskim, terrorystycznym –który to chciał zmienić społeczeństwo przez przymusowe pozbawienie własności rządzących klas. Marksizm był kompromisem między tymi dwoma tradycjami, a nie ich syntezą. Bernstein negował, jakoby tradycja heglowska, jej wiara w naturalną „logikę” dziejów była najskuteczniejszą bronią przeciw blankistowskiej działalności spiskowej oraz nadzieją na błyskawiczny „skok” do socjalizmu.
- Generalny duch krytyki marksizmu u Bernsteina to: 1) - krytyka wszelkich schematów historiozoficznych, mających wyjaśniać procesy dziejowe za pomocą jednego, abstrakcyjnego klucza, 2) - krytyka „filozoficznego” sposobu myślenia, który zamiast badać tendencje ekonomiczne, skupia się na oczekiwaniu jednej gigantycznej, „jakościowej” przemiany.
- Problem rewolucji, przemiany kapitalizmu: czy pożądany jest gwałtowny przewrót społeczny? Czy nieodzowna jest rewolucja socjalistyczna? Bernstein: „Byłem i jestem przeciwnego zdania, ponieważ według mnie stałe posuwanie się naprzód jest lepsza rękojmią trwałego powodzenia niż nieprzewidziane wypadki, jakie przewrót pociągnie za sobą”.
- Uzasadniając swe stanowisko Bernstein odwoływał się do rzeczywistości społecznej i wskazywał, że rozwój formacji kapitalistycznej przynosi wzrost zamożności społeczeństwa. Rozrastają się klasy, rośnie standard życiowy mas robotniczych ( za sprawą masowej produkcji kapitalistycznej). Skoro odnotowuje się wzrost płacy robotniczej i wzrost ten uzależniony jest od siły proletariatu w walce z burżuazja, to w następstwie realizacji żądań ekonomicznych ruchu robotniczego może dojść do takiej sytuacji, w której płaca robocza będzie równa całej nowo wytworzonej przez robotnika wartości. Czyli- mogą zaistnieć warunki, kiedy wzrost płacy roboczej doprowadzi do całkowitej eliminacji kapitalistycznego wyzysku jeszcze w ramach ustroju kapitalistycznego. Teza ta stanowiła rewizję głównego trzonu teorii Marksa.
- Zalążki socjalizmu w kapitaliźmie: Bernstein uznawał, że już w kapitalistycznym państwie faktycznie występują pierwiastki przyszłego ustroju. Dowodził, że w gospodarce kapitalistycznej istnieją takie dziedziny, których produkcja trafia do konsumenta nie drogą wymiany towarów, lecz przez bezpłatne użytkowanie; następuje więc bezpośredni podział wytworów pracy. Był przeciwnikiem zniesienia kapitalistycznej własności w drodze jednorazowego rewolucyjnego aktu. Dowodził, że proces przechodzenia od kapitalizmu do socjalizmu jest możliwy w warunkach istnienia kapitalizmu-jak już było wspomniane wyżej- przy wykorzystaniu: -organów politycznych (zwłaszcza parlamentu) oraz - organizacji zawodowych robotników.
- Poparcie demokracji: demokracja nie jest tylko środkiem walki politycznej, jest również celem samoistnym i wartością samą w sobie, formą, w jakiej socjalizm się urzeczywistnia. Nie jest ona automatycznym rozwiązaniem wszystkich problemów społecznych, ale z całą pewnością jest dźwignią postępu. Jeżeli socjaldemokracja opiera się o parlamentaryzm, traci sens dyktatura proletariatu. Socjaliści powinni się postarać o zainteresowanie swoim programem drobnomieszczaństwa i chłopstwa. Idea polega na tym, by socjaldemokracja dzięki wzrastającemu wpływowi na instytucje państwowe reformowała organizację gospodarczą, usuwała przeszkody hamujące spółdzielczość wytwórczą, zapewniała organizacjom zawodowym kontrolę nad produkcją, budowała zabezpieczenia przeciw monopolom i tworzyła gwarancje dla pracy. Masowe i jednorazowe uspołecznienie musiałoby oznaczać równie masowe marnotrawstwo i terror. Bernstein nie zakazuje rewolucji, gdyż jest to żywioł nie do okiełznania i tym samym niemożliwy do zakazania, ważne natomiast, aby polityka reform nie szła tą ścieżką. Partia musi dążyć do przeobrażeń społecznych drogą pokojowych, demokratycznych i gospodarczych reform.
- “Cel jest niczym, ruch jest wszystkim”: Oznacza to, że wizja rzeczywistości porewolucyjnej jest zbyt nieokreślona, ponieważ jej teoria nie opierała się na obserwacji i analizie tendencji dziejowych a na iluzorycznych wyobrażeniach na temat świata doskonałego. Bernstein sądził, że jeżeli socjalizm budowany może być po kawałku w kapitalizmie, to nie ma powodu uważać, że z tych kawałków z czasem nie mogła powstać całość. Ruch ku socjalizmowi nie jest przygotowaniem wielkiej ekspriopiacji, ale oznacza więcej uspołecznienia, więcej demokracji, równości, przy czym stopniowy wzrost nie ma żadnej dającej się z góry zdefiniować granicy, czy właśnie „ostatecznego celu”.
- Odrzucenie internacjonalizmu: Negacja formuły „Manifestu komunistycznego” o robotnikach bez ojczyzny. Bernstein postrzegał tę formułę jako anachronizm z uwagi na obecna sytuacje robotników, którzy wywalczyli sobie prawa obywatelskie i tym samym mogą wpływać na losy swojego kraju. Robotnicy mają ojczyznę oraz powody by jej bronić.