Prekursorzy
- Lamennais i katolicyzm liberalny
- Wolność a chrześcijaństwo: Lamennais opuścił stan kapłański, gdy jego wypowiedź “Katolicyzm ma rację, to wolność ocali świat” wzbudziła kontrowersje. Przedstawiciele tego nurtu uważali wolność za najwyższą wartość społeczną, za nieodzowny warunek chrześcijaństwa. W dziedzinie ekonomicznej nie wierzyli oni ślepo w automatyzm procesów gospodarczych i dostrzegali ujemne skutki kapitalizmu przeciwstawiali się pozytywnej interwencji państwa w sprawy gospodarcze, a za jedyne lekarstwo na szerzącą się nędzę uważali miłosierdzie chrześcijańskie.
- Katalog praw i wolności: stawał murem w obronie wszystkich nowoczesnych wolności – wolności religijnej, wolności zrzeszania, wolności prasy i słowa, swobody nauczania, jawności procedury sądowej powszechnych wyborów i decentralizacji. Uważał, że wolność należy się wszystkim. Każdy naród ma prawo posiadać swoje państwo
- Interwencjonizm państwowy: nie jest konieczne uciekanie się do szeroko pojętej pozytywnej interwencji państwa, aby zapobiec złu, jakie wywołał rozwój maszynizmu i panowanie prawa wolnej konkurencji. Interwencja ta winna ograniczać się do zapobiegania nadużyciom rażącym i często występującym; jej celem winna być jedynie ochrona słabych;
- Zasada „patronatu”: środkiem celowym i skutecznym, wystarczającym dla zapobieżenia złu gospodarczemu winno być miłosierdzie. Łączy się z tym idea tzw. "patronatu", tzn. opiekuńczej funkcji przedsiębiorcy, na którym w szczególny sposób ciąży obowiązek miłosierdzia; Stosunki między przedsiębiorcą i robotnikiem winny się układać na zasadzie instytucji patronatu. Winna się ona kształtować na zasadzie dobrowolności; oznacza to, że obowiązkom patrona nie odpowiadają uprawnienia ze strony robotnika; ich wypełnienie jest jego dobrą wolą, jak również nakazem chrześcijańskiej miłości bliźniego, a nie sprawiedliwości;
- Postulat umoralnienia klasy robotniczej: drogą do pokoju społecznego jest podniesienie moralne mas robotniczych; zaleca się pracę kobiet w domu, przy ognisku domowym oraz ograniczenie pracy dzieci; wzywa się pracodawców, by ułatwili robotnikom zdobywanie zdrowych mieszkań oraz własności rodzinnej; należy propagować oszczędność robotniczą, zwalczać alkoholizm itd.
- Kettler
- Aspekt krytyczny myśli Kettlera: torował katolickiej myśli społecznej nową drogę: odgradzał się w równym stopniu od liberalizmu, jak i tradycjonalizmu, zachowywał dystans w stosunku do socjalizmu, odrzucał zdecydowanie komunizm. Wskazuje na ich ideowe źródło, tkwiące w odrzuceniu boskich zasad, w opartej na oświeceniu złudzie budowy społeczeństwa rozumu, społeczeństwa bez Boga.
- Ustawodawstwo socjalne: przy wszystkich swoich zastrzeżeniach do ówczesnego ustawodawstwa, w szczególności do działalności parlamentarnej, Ketteler widzi potrzebę i możliwość stworzenia skutecznego prawodawstwa pracy, które powinno by wziąć w obronę klasę robotniczą. W naszkicowanym przez niego programie takiego ustawodawstwa znalazły się wszystkie niemal sprawy, które doczekały się realizacji w dzisiejszym, upowszechnionym w całym niemal świecie, ustawodawstwie ochronnym (zakaz pracy dzieci do lat 14 poza domem rodzicielskim; zakaz pracy kobiet zamężnych w przemysłowych zakładach pracy; zakaz pracy młodych dziewcząt w zakładach przemysłowych, zakaz pracy w niedziele i święta; ustalenie maksimum godzin pracy dziennej; likwidacja zakładów przemysłowych, w których praca jest szkodliwa dla zdrowia; nałożenie na pracodawców obowiązku odszkodowania dla tych, którzy przy pracy, bez własnej winy, utracili do niej zdolność; ustanowienie inspekcji pracy.)
- Pożądane cechy związków zawodowych; syndykalizm: interwencja państwa i ochrona prawna dla związków zawodowych oraz ich działalności jest dla Kettelera koniecznością, gdyż uważa, że liberalizm ze wszystkimi swoimi hasłami jest po prostu zakłamaniem; głosi bowiem wolność robotników, a przynosi im niewolę, uważa się za reprezentanta ludu, a faktycznie czyni lud swoim narzędziem, robiąc z nim, co mu się podoba; jest wreszcie wrogiem kapitalizmu, bo prowadzi do zaprzeczenia godności ludzkiej. Całkowitą likwidacją tych niebezpieczeństw mógłby być wedle Kettelera jedynie ustrój korporacyjny, w którym każdy stan byłby odpowiednio reprezentowany i mógł czuwać nad nienaruszalnością swoich interesów. Tylko tą drogą można dojść do głębokiej reformy ustrojowej. Podkreślał prawo robotników do zrzeszania się i obowiązek państwa do socjalno-politycznych interwencji, w szczególności do ustawodawstwa na rzecz ochrony pracy. Duże znaczenie przypisywał idei samopomocowej wśród robotników; dostrzega możliwość tworzenia robotniczych wspólnot produkcyjnych.
- Od 1894 r. powstawały na płaszczyźnie wyznaniowej chrześcijańskie związki zawodowe, które w 1901 r. zjednoczyły się we Wspólny Związek Chrześcijańskich Związków Zawodowych. Kładąc szczególny nacisk na ich rozwój wskazał cechy, jakie powinny posiadać, by były skuteczne i nadal pozostawały w zgodzie z wartościami chrześcijańskimi: a) powinny być wyrazem woli społeczeństwa, tworzyć się samoczynnie, bez inspiracji ze strony państwa, b) ich cele powinny mieć charakter ekonomiczno - społeczny, a nie partyjny czy polityczny, powinny być oparte na solidarnej współodpowiedzialności wszystkich członków, c) powinny mieć charakter zawodowy, d) powinny być niezależne od państwa, ale działać na bazie sprawiedliwych państwowych reguł prawnych
- Maritain
- 18.11.1882 w Paryżu – 28.04.1973; francuski filozof, teolog i myśliciel polityczny. Osobiście oddziałał w dużym stopniu na sformułowanie słynnej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, był przewodniczącym Komitetu UNESCO, mającego za zadanie przygotować projekt tej deklaracji; ambasador Francji przy Watykanie.
- Rodzaje humanizmów: Maritain rozróżnia 3 etapy/rodzaje w rozwoju humanizmu: humanizm średniowieczny o charakterze teocentrycznym i sakralnym, humanizm racjonalistyczny, wyprany z wszelkich elementów nadprzyrodzoności oraz humanizm integralny, do którego zdążamy, doceniający wszelkie wartości ludzkie i społeczne, z tym jednak, że cele społeczne jako doczesne, muszą być podporządkowane celowi wiecznemu.
- Społeczność: zgodnie z myślą Maritain’a państwa i społeczności polityczne powinny być personalistyczne, czyli uznawać autonomię osoby i ułatwiać jej rozwój poprzez uspołecznienie. Społeczność personalistyczna powinna odznaczać się kilkoma cechami:
- /charakter korporacyjno-wspólnotowy/ 1. winna to być społeczność o charakterze korporacyjnym, wspólnotowym. Wolność nie polega na tym, aby ludzie pozostawali w izolacji, ale wręcz przeciwnie, zmierzają oni do tego, aby wcielić swe dążenia do dobra i wykonywanie swojej wolności w instytucje, ugrupowania i wspólnoty społeczne. Maritain pojmuje korporację jako osobę moralną, złożoną z tych, którzy z jakichkolwiek względów (intelektualnych, gospodarczych, współdziałania) zmierzają wspólnie do osiągnięcia jakiegoś dobra.
- /arystokracja pracy/ Maritain sprzeciwia się klasowemu układowi społecznemu ale musi istnieć w społeczeństwie hierarchia społeczna, opierająca się na wartości osoby, która wyraża się w wartości jej pracy. Jest to więc swojego rodzaju arystokracja pracy.
- /pluralizm/ 3. społeczność pluralistyczna; oznacza to, że państwo takie łączyłoby w organiczną całość różnorodne ugrupowania i struktury społeczne, będące upostaciowaniem i zewnętrznym wyrazem wolnych dążeń ludzkich. Maritain mówi przy tym o pluralizmie ekonomicznym, polegającym na tym, że państwo uznaje i stwarza osobne ustawodawstwo dla gospodarki rolnej, a osobne dla przemysłu oraz o pluralizmie politycznym, zgodnie z którym państwo uznaje rozmaitość poglądów politycznych i godzi się z rozmaitością dróg, zmierzających do osiągnięcia określonych celów, o ile tylko nie narusza to dobra całości.
- /teizm/ 4. postulat społeczności teistycznej. Nie oznacza to, że domaga się on, aby wszyscy byli katolikami, albo by państwo jako takie, deklarowało swoją religijność i domagało się jej od obywateli ale żeby uznawało ono istnienie Boga jako celu dążeń poszczególnych obywateli oraz uznawało istnienie wartości wyższych: onadnaturalnych i ponaddoczesnych, a przez to samo afirmowało godność osoby i jej podstawowe prawa.
- Demokracja peronalistyczna: Maritain sformułował swoją koncepcję personalistycznej demokracji na bazie koncepcji humanizmu integralnego, wyciągając społeczno-polityczne wnioski z koncepcji osoby ludzkiej. Taka demokracja dąży do zagwarantowania praw osobowych człowieka, zapewniając mu ochronę jego godności. Zawiera w sobie założenia wyborów powszechnych, równouprawnienia i równego traktowania mężczyzn i kobiet (zwłaszcza ochronę małżeństwa), zaangażowania wszystkich obywateli w życie społeczne i polityczne, co służyć ma wspólnemu dobru, które jest pojmowane jednocześnie jako dobro osoby, a także wszystkich osób wchodzących w skład społeczeństwa.
- Ustrój Maritain’a można określić jako demokrację personalistyczną, gdyż punktem centralnym i najwyższą wartością tego systemu jest człowiek, a poszanowanie jego praw jest najwyższym wykładnikiem dobra wspólnego. Dobrem tym jest „prawidłowe życie ziemskie gromady”, które jest jednocześnie dobrem materialnym i moralnym; domaga się poszanowania praw osoby, przede wszystkim jej prawa do wolności, które respektuje jej autonomię, czyli zdolność decyzji do wyboru tego, co dobre.
- Osoba a indywiduum: Analizując pojęcie osobowości Maritain przyjmuje rozróżnienie między indywiduum i osobą: indywiduum jest tym, co mamy wspólne ze zwierzętami, gdyż natura ludzka implikuje element materialny, osobowość jest natomiast doskonałością człowieka jako istoty rozumnej, doskonałością, która nas napełnia i jest rozlewna. Wynika stąd naturalne dążenie osoby do uspołecznienia, przekazywania się; oddania w stosunku do społeczeństwa ze względu na dobro, jakie jest nam wspólne z innymi osobami. Osoba szuka dobra wspólnego i jemu się oddaje, doskonali się i wyraża swoją doskonałość we wspólnocie z innymi.
- Dobro wspólne: stąd też Maritain kładzie wielki nacisk na personalistyczną koncepcję dobra wspólnego, analizuje ją bliżej w swoim dziele, które obok humanizmu integralnego ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia jego koncepcji filozoficzno-społecznych. Analiza dobra wspólnego prowadzi go do wniosku, że jest ono nie tylko niesprzeczne, ale najzupełniej zgodne z dobrem osoby. Zwraca przy tym uwagę na pewne istotne cechy dobra każdej społeczności:
- 1. implikuje ono redystrybucję; oznacza to, że winno ono być niejako "rozdane" między członków społeczności, czyli powinna z niego wynikać korzyść dla wszystkich, powinno przyczynić się do rozwoju wszystkich.
- 2. domaga się ono istnienia władzy społecznej, która by nakładała obowiązki i czuwała nad sprawiedliwym jego "podziałem". Władza jest służbą dobru wspólnemu, tzn. winna czuwać nad jego wzrostem i sprawiedliwym podziałem.
- 3. wewnętrzna moralność dobra wspólnego; nie można mówić o dobru wspólnym, jeżeli nie odpowiadałoby ono wymogom sprawiedliwości i jeżeli nie byłoby wewnętrznie moralne.
- Mounier
- Osobowa a indywiduum: formułując swój program personalistyczny Mounier stara się wyjść od określenia osoby możliwego do przyjęcia przez wszystkich. Określenie to ma jednak charakter opisowy i nieprecyzyjny, zwłaszcza że ujęte jest w formuły językowe, z których każda wymagałaby osobnego definiowania. Jest w tej definicji pewien dynamizm; kładzie mianowicie nacisk na konieczność stawania się osobą, ciągłego przeobrażania się, nawracania, realizacji swojego powołania. Indywiduum wiąże się z materią, rozproszeniem, skąpstwem, egoizmem. Osoba natomiast jest opanowaniem, świadomym wyborem, zobowiązaniem się, przekraczaniem siebie, dawaniem siebie i ogołoceniem.
- Krytyka liberalizmu: w oparciu o przesłanki personalizmu Mounier przeprowadza krytykę indywidualizmu i liberalizmu z jednej strony, a faszyzmu z drugiej. Wolność indywidualizmu jest jego zdaniem pseudowolnością, gdyż są to uprawnienia polityczne bez pokrycia ekonomicznego, owszem prowadzące do ekonomicznego uzależnienia graniczącego z dyskretną, ale bardzo skuteczną i całkowitą niewolą. Ustrój kapitalistyczny stał się więc ustalonym bezładem, a strach przed komunizmem rzucił, jego zdaniem, narody w kierunku reakcji, określanej ogólnym mianem faszyzmu.
- Krytyka faszyzmu: faszyzm nie jest niczym innym jak kultem irracjonalnej siły, emocji, instynktów, wyrosłych jako reakcja na gruncie racjonalizmu i pięknoduchostwa, przekształconych w pogardę dla intelektu. Przejawia się to jako kult zbiorowości, narodu, państwa, rasy, którym podporządkowano nie tylko całą sferę życia publicznego, lecz także prywatnego i osobistego. W ten sposób faszyzm przejawia się jako totalny "rząd dusz".
- Krytyka marksizmu: autor zajmuje się także zagadnieniem osoby w systemie marksistowskim. Dostrzega dodatnie strony tego systemu, podkreśla rolę komunizmu w dziele podniesienia warstw ciemiężonych i zgadza się z marksistowską tezą, że zrewolucjonizowanie obecnych stosunków jest koniecznością. Dostrzega jednak i to, że konsekwentny marksizm nie znajduje w swym systemie miejsca dla człowieka pojętego jako osoba, i dlatego humanizm marksistowski nie ma, jego zdaniem, żadnego pokrycia w swej doktrynie. Jest on zdania, że wszelkie próby zbudowania koncepcji humanizmu na założeniach marksistowskich zawiodły w całej rozciągłości.
- Krytyka kapitalizmu i mechanicznej demokracji: Mounier przeprowadza krytykę kapitalizmu i ekonomii kapitalistycznej, która, jak stwierdza, skierowana jest przeciw osobie. W gospodarstwie kapitalistycznym dokonał się nie tylko rozdział między kapitałem a pracą, ale także między kapitałem i odpowiedzialnością. Kapitał, który wyzbył się funkcji odpowiedzialności, stał się czystym pasożytem społecznym. Skierował się on nie tylko przeciw pracy, ale także przeciw konsumentowi tworząc monopol. Skierował się wreszcie przeciw własności osobistej stając się bezosobowym molochem ciemiężącym i wydziedziczającym masy.
- W dziedzinie politycznej Mounier zwalcza mechaniczną demokrację, opierającą się na arytmetycznej większości, będącej wynikiem jednego aktu prawnego. Demokracja nie polega na rządach większości ani też na samowoli każdego obywatela. Polega natomiast na szacunku dla każdego człowieka. Mounier zwalcza "rakowaty rozwój państwa", które przerasta sobą cały organizm społeczny i gospodarczy uniemożliwiając jego normalne funkcjonowanie. Także i tu głosi pluralizm domagając się ograniczenia władz państwowych przez zacieśnienie ich uprawnień oraz decentralizację władzy.
- Cywilizacja personalistyczna i jej cechy: krytykowanym przez siebie systemom antypersonalistycznym przeciwstawia Mounier szkic zrębów cywilizacji personalistycznej. Musi się ona oprzeć na uspołecznieniu w rzeczywistych wspólnotach, które mogą powstawać jedynie od wewnątrz poprzez rozwój osoby. Nie znaczy to, że nie należy tworzyć instytucji, albo że nie powinny one wyprzedzać rozwoju osoby, ale mogą one spełniać jedynie rolę pomocniczą w kształtowaniu wspólnoty personalistycznej. Instytucje winny być tak skonstruowane, aby tworzyły "klimat wolności", w którym rozwijałaby się osobowość i kształtowała cywilizacja personalistyczna. Ekonomia personalistyczna winna zmierzać do przywrócenia właściwego porządku rzeczy: zysk winien być uzależniony od produkcji, produkcja od spożycia, spożycie od potrzeb, potrzeby od etyki, a zatem od osoby. Struktura ekonomii personalistycznej jest pluralistyczna; będą w niej istnieć wszystkie formy działalności gospodarczej: od odcinka reglamentowanego aż po twórczą inicjatywę jednostek.