Georg Jellinek

Georg Jellinek

• Georg Jellinek (1851-1911) – niemiecki prawnik, znawca prawa państwowego i teoretyk prawa, przedstawiciel pozytywizmu prawniczego, zajmował się teorią państwa i prawa, podkreślając rolę gwarancji zapewniających poszanowanie prawa, z których najbardziej istotne były czynniki kulturowe.
• Metodologia badań państwa: W pracy badawczej Jellinek proponował równoczesne ujmowanie tzw. elementu obiektywnego i subiektywnego. Przedmiotem badania obiektywnego jest państwo traktowane jako zjawisko społeczne. Według Jellinka rzeczy realne, w tym zjawiska społeczne nie posiadają żadnej treści wewnętrznej. Państwo to dla niego wielość wydarzeń odbywających się w przestrzeni i w czasie. Wszystkie fakty społeczne (element obiektywny) mogą być poznane tylko na podstawie znajomości wywołujących je i towarzyszących im zachowań ludzkich. Natomiast badanie prawa, czyli sfera subiektywna w zasadniczy sposób uzupełnia metodę obiektywną. Dlatego też Jellinek twierdził, że by badać państwo należy je przenieść ze świata obiektywnego (rzeczywistości społecznej) do sfery subiektywnej (rzeczywistości prawnej).
• W odniesieniu do metody subiektywnej, Jellinek zwrócił uwagę na niejako podwójny żywot prawa: 1) zespół norm stosowanych w praktyce (nadające się na przedmiot badań empirycznych), 2) zespół skatalogowanych i usystematyzowanych struktur powinnościowych (idealne, postulatywne wzorce zachowań)
• Koncepcji subiektywnego badania państwa dotyczy problemu prawidłowości poznania prawa. Prawo nie jest według Jellinka częścią rzeczywistości, zatem drogą norm prawnych nie poznaje się realnego bytu państwa. Ów element subiektywny formułuje natomiast kryteria oceny rzeczywistości poznanej uprzednio dzięki metodzie obiektywnej.
• Dwojaka definicja państwa: Jellinek opracował klasyczną trójelementową koncepcję państwa, definiując je jako organizację osiadłego na określonym terytorium narodu, wyposażoną w bezpośrednią władzę zwierzchnią. Definiując państwo wskazał trzy istotne elementy: władza - jako czynnik najistotniejszy, przymiot suwerenności, terytorium, na którym władza jest sprawowana oraz naród tej władzy poddany. Powyższą definicję można nazwać definicją państwa sensu largo.
• Jednakże według Jellinka zjawiska społeczne mają przede wszystkim charakter psychiczny. Są funkcją, a nie substancją. Dlatego zwrócić należy uwagę również na definicję duchowo-woluntarystyczną, definicję państwa sensu stricto. W tym kontekście państwo to stosunek woli poddanych i panujących, opierający się na wspólnym dążeniu do utrzymania jedności reprezentowanej przez państwo.
• Problem jedności między obywatelami: Jellinek uważał, że jednym z zadań nauki o państwie jest poszukiwanie zasady jednolitości, potrzebnej dla uszeregowania wszystkich stosunków woli (których jest tyle ilu poddanych).
• Pośród właściwości jedności, Jellinek wyróżniał:
• a) Ograniczenie czasowe i przestrzenne (niewystarczające; nie jest jeszcze państwem gromada ludzi odgraniczona od innych i znajdująca się na określonym obszarze)
• b) Ograniczenie przyczynowe (niewystarczające; jedność, którą się da sprowadzić do jednej przyczyny, np. grupa łowców mamutów, to nie państwo)
• c) Ograniczenie formalne (niewystarczające; porządek prawno- instytucjonalny (=organizacja) ma charakter tylko zewnętrzny wobec jednostki; mimo względnej trwałości ewoluuje; polemizujący z Jellinkiem Maneli uważa państwo za jedność polityczno- prawno- administracyjną)
• d) Element celowościowy (teleologiczny; wartościujący czyny i akty społeczne; dotyczy złożonych zjawisk powiązanych trwałymi celami; organiczna teoria państwa)
• Zatem zasadą jednolitości, podstawowym kryterium owej jedności jest więc według Jellinka uświadomienie sobie przez wspólnotę celów łączących zbiorowość – tzw. jedność teleologiczna.
• Definicja prawa: definicja Jellinka opiera się na kategoriach teleologicznych, uznaniu przez społeczeństwo konkretnej normy prawnej za instrument służący ochronie, utrzymaniu i popieraniu interesów ludzkich. Jednocześnie prawo to suma wzorców postępowania. Jellinek pojmował prawo jako zjawisko metafizyczne jak też psychologiczne (preferował to drugie ujęcie).
• Cechą charakterystyczną prawa jest też jego obowiązywanie, czyli ważność, której powinno odpowiadać społeczne przekonanie, że normy te istotnie obowiązują. Podstawowym źródłem obowiązywania prawa jest według Jellinka nacisk „niezorganizowany” tj. psychologiczny. Niemiecki uczony uważał przymus państwowy za „niekonieczne wzmocnienie gwarancji zewnętrznych obowiązywania prawa”
• Jellinek twierdził, iż „prawem jest w każdym społeczeństwie najpierw to, co faktycznie wykonywane jest jako prawo”. Racjonalizacja obowiązującego prawa jako elementu świadomości ludzkiej doprowadziła do opracowania teorii normatywnej siły faktu (znanej też jako teoria normatywnego działania rzeczywistości). Georg Jellinek przypuszczał, iż pierwsze wskazania normatywne rozwinęły się z faktów rzeczywistych.
• Argumentował to następującym przykładem: „Dziecko domaga się powtarzania usłyszanego raz opowiadania z tymi samymi zwrotami, każde odchylenie uważa ono za błędne. Faktyczne posiadanie zabawki uważa ono za stan prawny, stąd więc wszelkie zakłócenia w posiadaniu uważa za obrazę tego stanu”
• Empiryzm: Georg Jellinek jest twórcą typologii historycznej państwa. Wyróżnił on typ idealny i empiryczny. Pierwszy jest przyjmowany a priori i może oznaczać „doskonałą istotę danego gatunku” (w sensie platońskim). Dla Jellinka typ idealny w konfrontacji z typem empirycznym w zasadzie nie jest „przedmiotem wiedzy, lecz wiary, dlatego doktryneryzm polityczny wykazuje tak jaskrawe podobieństwo z fanatyzmem religijnym”. Zdaniem autora „Ogólnej nauki o państwie” przedmiotem poznania posiadającym najwyższą wartość powinien być byt, a nie powinność, „świat dany, nie zaś mający być stworzonym”.
• Jellinek daje więc pewien priorytet typom empirycznym państwa, z których wyróżnia pięć głównych: typ panstwa orientalnego, pańtwo helleńskie, rzymskie, średniowieczne i współczesne.
• Kompetencje państwa i kryteria ich ustalania: określeniu granic ingerencji państwa w działalność obywateli posłużyło Jellinkowi pojęcie „solidarnych przejawów życia ludzkiego”. Bezpośredni wpływ państwa dotyczy tylko zewnętrznych przejawów działalności solidarnej. Państwo może popierać lub zwalczać rozwój danej idei np. religii, ale nie może jej stworzyć lub zniszczyć
• Jellinek tak określił kryterium ingerencji państwa: „państwo powołane jest do wkraczania we wszelkie ludzkie sprawy oparte na solidarności, natomiast stosunek do interesów indywidualnych uzależniony być musi od natury tych interesów; o ile jednostka lub jakieś niepaństwowe zrzeszenie nie może osiągnąć celu zamierzonego, wówczas musi się realizacji tego celu podjąć państwo, jeżeli natomiast sprawa dotyczy interesu wyłącznie jednostkowego, państwo powinno pozostawić tę sprawę jednostce”
• Do wyłączych kompetencji państwa Jellinek zaliczał: a) obronę zewnętrzną państwa, b) prowadzenie polityki zagranicznej, c) utrzymanie porządku wewnętrznego, d) nadzorowanie procesów gospodarczych (bez bezpośredniego wytwarzania dóbr przez państwo), e) świadome utrzymywanie i rozwijanie porządku prawnego
• Według Jellinka w każdej działalności państwowej mieści się czynnik mający na celu utrzymanie oraz wzmocnienie samego państwa. Postęp kultury, rozumiany jako postęp ludzkiej solidarności, jest dynamiczny, jest zatem koniecznością dziejową, aby ustawicznie rozszerzały się sfery i dziedziny działalności państwowej.
• Związanie państwa prawem: Jellinek uważał, że negatywna odpowiedź na pytanie o związanie państwa prawem prowadzi do przyjęcia teokratycznej podstawy państwa (tylko Bóg lub boski władca może nieograniczenie zmieniać swoją wolę). Nowoczesne państwo działa zaś poprzez organy, a za ich funkcjonowanie odpowiadają funkcjonariusze publiczni, wydający nakazy innym ludziom.
• Problem tzw. gwarancji przestrzegania prawa: Jellinek uzależniał skuteczność i ważność normy prawnej od subiektywnej psychologii jednostkowej. Prawo osiąga swe cele na drodze motywacji (przymus wewnętrzny). Przymus państwowy (różny od groźby sankcji) sam nie gwarantuje stosowania prawa, choć jest koniecznym wzmocnieniem „gwarancji zewnętrznej”. Istotną cechą prawa jest gwarancja jego ważności, a przymus zewnętrzny to tylko jedna z form tej gwarancji.
• Jellinek wyróżnia następujące, zasadnicze rodzaje gwarancji stosowania prawa:
• a) społeczne (sfera kulturowa, w tym religia, moralność, powszechnie przyjęte obyczaje)
• b) polityczne (podział władz; jakikoliwiek, niekoniecznie monteskiuszowski, byle zablokować samowolne wykonywanie władzy)
• c) prawne (chroniące interes publiczny oraz chroniące interes prywatny – prawa podmiotowe obywatela)