John Locke

John Locke

• John Locke (1632-1704) – angielski filozof, lekarz, polityk i ekonomista. Twórca klasycznej postaci empiryzmu i liberalizmu. W ekonomii stworzył teorię wartości pieniądza, która stała się początkiem kierunku ekonomicznego zwanego monetaryzmem.
• Krytyka absolutyzmu Filmera: Locke stał się rzecznikiem ugrupowania politycznego, które domagało się „wyłączenia” dziedzicznych praw do tronu przysługujących synowi Jakuba II. Przejął on pewne poglądy powszechnie akceptowane w tym środowisku, zgodził się dać im wyraz na piśmie i wreszcie, ujął je w formie polemiki z dziełem, na które zwolennicy Stuartów i boskiego pochodzenia władzy monarszej powoływali się najczęściej. Dziełem tym był „Patriarcha” Roberta Filmera. Z poglądami Filmera Locke podjął polemikę w „Pierwszym traktacie” i takie też było tło powstania tego traktatu.
• Filmer  za zasadniczą przyjmuje tezę, że władza monarsza i to absolutna, ma swoje źródło we władzy rodzicielskiej-współcześni władcy mają być dziedzicami władzy królewskiej, jaką Bóg nadał pierwszym rodzicom, a ściślej Adamowi. Locke znajduje jednak cały szereg powodów, by pokazać, że ta teza nie jest właściwa, a utrzymanie tego poglądu jest niemożliwe. Twierdzi między innymi, że władza rodzicielska nie jest nigdy władzą absolutną. Rodzice na przykład nigdy nie rozporządzają życiem i śmiercią swoich dzieci. Jeżeli nawet Bóg ustanowiłby Adama pierwszym władcą absolutnym, to, ponieważ ani prawo boskie, ani prawo natury nie podaje porządku dziedziczenia, dlatego też nikt nie może ustalić, kto miałby być dziedzicem rodzaju ludzkiego.
• Stan natury to według Locke’a stan równości, stan wolności i stan pokoju. W stanie natury każdy cieszy się doskonałą wolnością zarówno jeżeli chodzi o podejmowane czyny, jak i o dysponowanie posiadanym majątkiem i własną osobą.
• Prawo natury: u podstaw tego przekonania leży teza, że Bóg wyposażył wszystkich w jednakowy katalog praw naturalnych. Prawa natury przysługujące jednostce stanowią rodzaj jej własności, wynikającej także z naturalnego prawa związanego również z poczuciem samej własności. Do praw naturalnych jednostki zalicza Locke prawo własności obejmujące prawo do życia, wolności osobistej i mienia.
• Lecz choć stan natury jest „stanem wolności, nie jest on jednak stanem nieograniczonej swobody”. Jest tak dlatego, że prawo natury zabrania nastawać na życie, zdrowie, wolność i majątek innych ludzi.
• Norma szczególnie ważna dla całości poglądów Locke’a przyznaje każdemu prawo do karania tych, którzy wykraczają przeciw prawu natury. W stanie natury nie ma żadnego innego sposobu zapobieżenia przestępstwom. Ponieważ wszyscy są równi, wszyscy też muszą pilnować przestrzegania prawa natury. Prawo karania przestępców jest ograniczone przez cel, któremu kara ma służyć. Rozmiar kary nie może być, więc dowolny, a „proporcjonalny do przestępstwa”. Celem karania przestępców jest wyrównanie szkody i powstrzymanie ewentualnych przestępców, którzy chcieliby iść ich śladem.
• Stan natury u Locke’a to okres powszechnej pomyślności i szczęścia, cechujący się jednak pewną niepewnością („jednostki w razie naruszenia ich praw, same mogły dochodzić sprawiedliwości, co mogło spowodować zamęt z eskalacją przemocy wynikającą z „bycia sędzią” we własnej sprawie”). Samo pojęcie stanu natury posiada u Locke’a wielość znaczeń. Jedno z nich pojawia się w wyniku przeciwstawienia pojęcia stan natury a stan a-polityczny, w którym ludzie stają naprzeciw siebie jako indywidua poddane normom prawno-naturalnym. Tak rozumiany stan natury może pojawić się w dziejach wiele razy i być skutkiem splotu różnych okoliczności. Niekiedy stan natury u Locke’a znaczy tyle, co stan pierwotny, w którym ludzie wyposażeni przez Boga w zdolności i siły, talenty i rozum znajdują się wobec dziewiczej przyrody, by spełnić przykazanie Boga i uczynić ziemię sobie poddaną. Po tym stanie nie pozostały jednak żadne wiarygodne ślady, co przyznaje sam Locke.
• Ten sens „stanu natury” pojawia się w rozważaniach Locke’a, gdy przedstawia on prawno-naturalne uzasadnienie własności. „Praca wyznacza różnicę pomiędzy tym, co wspólne” a własnością indywidualną. Dzięki pracy jej owoce stają się własnością człowieka, który w ich zdobycie włożył swój wysiłek. „Tak, więc ktoś, kto uprawia pewien kawałek ziemi, wypełnia w ten sposób przykazanie Boga- czyni ziemię sobie poddaną, a „mieszając” z ziemią swoją pracę uzyskuje podstawę do jej zawłaszczenia”. Tak jak w przypadku innych dóbr rozum wyznacza również granice własności ziemskiej. Gdy czyni się właściwy użytek z ziemi i dóbr, które ona rodzi, nie pozbawia się nikogo należnego mu udziału w tym, co było pierwotnie własnością wszystkich.
• W swojej koncepcji stanu natury Locke podobnie jak Tomasz Hobbes odwołuje się do zasady samozachowania, jednakże jego wizja różni się zasadniczo od wizji Hobbesa. Stan wojny u Locke’a powstaje wówczas, gdy ktoś wbrew prawu natury zagrozi życiu innego człowieka. Wówczas rozstrzygnięcie pomiędzy ofiarą a napastnikiem przynosi „siła i gwałt”, gdyż ofiarę z napastnikiem przestają łączyć wszelkie więzy i ma ona prawo użyć wszystkich sposobów w swojej obronie. Podobnie rzecz ma się, gdy ktoś próbuje narzucić władzę absolutną innym, zagrożony w ten sposób ma prawo bronić się tak jakby został napadnięty.
• Umowa społeczna: Pomimo, że stan natury u Locke’a jest okresem powszechnej pomyślności i szczęścia, to ludzie jednak opuszczają ten stan. Dzieje się tak, dlatego że „ludzie pragną połączyć swoje wysiłki by zapewnić sobie nawzajem zachowanie życia, wolności i majątku.. Osiągnięcie tych celów w stanie natury nie jest możliwe z wielu powodów. Po pierwsze w stanie natury nie ma ustanowionego prawa, które nadawałoby się jako środek rozstrzygania sporów, nie ma też bezstronnych sędziów, którzy rozstrzygaliby spory. Po trzecie w stanie natury nie ma władzy, która mogłaby spowodować wykonanie zapadłego wyroku. Trudno jest, więc dochodzić sprawiedliwości.
• Jeżeli w społeczności politycznej spory ma regulować stanowione prawo, które ma stosować i wykonywać ustanowiona władza, to oczywistym jest, że powstanie społeczności politycznej jest możliwe tylko wówczas, gdy Ci, którzy zmierzają do takiej społeczności zrezygnują z części uprawnień naturalnych. Członkowie społeczności politycznej będą musieli zrezygnować w części z rozstrzygania o tym, co jest niezbędne dla ich samozachowania. Zrezygnować też będą musieli z użycia siły dla ukarania tych, którzy naruszają porządek prawny. Używać siły będzie mogła tylko władza publiczna. Prawa ustanowione przez władzę ustawodawczą będą musiały jednakowo obowiązywać wszystkich, dlatego też nie można nazwać monarchii absolutnej społecznością polityczną, ponieważ nie może być ludzi, którzy by nie byli związani prawem.
• Społeczność polityczna powstaje, zatem w wyniku umowy społecznej, składającej się według Locke’a z dwóch etapów. W pierwszym jednostki powołują społeczeństwo, a w drugim społeczeństwo zawiera umowę o powołanie rządu, tworząc tym samym państwo. Społeczność polityczna powstaje przez akt zgody tych wszystkich, którzy do tej społeczności zamierzają przystąpić. Skoro ludzie z natury są wolni i równi to przystąpić do społeczności politycznej można tylko za swoją zgodą.
• Należy jednak pamiętać, że Locke nie używa terminu umowa społeczna. Akt w wyniku, którego powstaje społeczność polityczna czy ciało polityczne, nosi u Locke’a nazwę porozumienia bądź porozumienia pierwotnego.
• Porozumienie pierwotne to akt o znaczeniu podstawowym; powstała dzięki niemu społeczność polityczna może podlegać różnym zmianom politycznym, mogą się w niej zmieniać na przykład formy rządu. Upadek rządu nie niweczy społeczeństwa, które było pierwotne w stosunku do państwa. Locke nawiązuje w swojej koncepcji umowy społecznej do tradycji nakazującej rozróżniać pomiędzy samym ukonstytuowaniem się wspólnoty politycznej, a następującym po nim aktem wyboru formy rządu.
• Wątki ustrojowe: Locke przyjmuje, że jest rzeczą oczywistą, że decyzje owego ciała politycznego podejmowane maja być większością, gdyż postulat jednomyślności decyzji podejmowanych przez wszystkich jest mało realny.
• Locke ujmuje stosunek pomiędzy wspólnotą polityczną a najwyższą z jej władz politycznych jako stosunek powiernictwa. Znaczy to, że sprawujący władzę prawodawczą są powołani mocą zaufania społeczności politycznej i tylko to zaufanie może ich przy władzy utrzymać. Dobrem, które zostało im powierzone jest dobro wspólnoty polegające na coraz pełniejszym i coraz pewniejszym korzystaniu z własności sensu largo.
• Z tego względu władza ustawodawcza, choć jest władzą najwyższą to jednak ulega pewnym ograniczeniom. Władza ta w sposób arbitralny nie może dysponować życiem, ani losem obywateli. Ograniczenie to wypływa z prawa natury i w społeczności politycznej nadal obowiązuje. Władza legislacyjna według Locke’a „jest to władza, która nie ma żadnego innego celu jak zachowanie poddanych i dlatego nigdy nie może ona mieć prawa niszczenia, zniewalania czy zamierzonego zubożania obywateli”.
• Narzędziem sprawowania władzy muszą być prawa ogólne, obowiązujące wszystkich w jednakowy sposób i w odpowiedni sposób promulgowane. Interpretatorami i egzekutorami praw mogą być natomiast wyłącznie ustanowieni we właściwy sposób sędziowie. Tylko w ten sposób można usunąć jedną z niedogodności stanu natury, w której każdy był sędzią we własnej sprawie. Ustanowienie praw wiąże zarówno podległych ich prawom jak i rządzących. Rządzący znają granice swojej władzy, a ci, którzy im podlegają, znają swoje uprawnienia i obowiązki.
• Ograniczeniem władzy jest również to, że legislatywa nie może przekazać swojej władzy stanowienia prawa nikomu innemu. Władza prawodawcza, której zadaniem jest tworzenie prawa, nie może przekroczyć granic swojego powołania. Przekazanie władzy prawodawczej komuś innemu nastąpić może tylko za zgodą całej wspólnoty politycznej.
• Władzę ustawodawczą należy odróżnić od kolejnej władzy, którą wyróżnia Locke mianowicie od władzy wykonawczej, której zadaniem jest stosowanie i egzekwowanie prawa. Kolejną władzą wyróżnianą przez Locke’a jest władza federacyjna, do której kompetencji należy wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju, zawieranie przymierzy, a także wszelkie inne kontakty z osobami, które nie należą do danej wspólnoty politycznej. Jest to jednak odrębny rodzaj władzy, zwykle ze względów praktycznych łączony z władzą wykonawczą. Podsumowując władza federacyjna i wykonawcza podlega władzy ustawodawczej, ta zaś podlega władzy całego ludu.
• Jeżeli legislatywa wykracza poza zakres władzy jej powierzonej, to istnieje wówczas prawo do stawienia oporu tyranii, co jest szczególnym przypadkiem. Tyranią zaś jest stosowanie władzy poza zakresem jej uprawnienia. „Gdzie kończy się prawo zaczyna się tyrania”.
• Locke w ślad za Arystotelesem wyróżnia doskonałą demokrację, oligarchię i monarchię, dodając jednak do Arystotelesowskiej klasyfikacji form rządu pewien ważny element: ujmuje on mianowicie stosunek pomiędzy wspólnotą polityczną  a najwyższą z jej władz politycznych jako omówiony wcześniej stosunek powiernictwa.