24. Kontrakty literalne

Kontrakty literalne (litteris) istniały obok kontraktów realnych, werbalnych i konsensualnych. Zachodziły poprzez spisanie porozumienia dwóch stron w postaci formalnej. Początkowo istniały wśród obywateli i były oparte na domowych księgach rachunkowych. Z czasem pojawiły się także w obrocie między peregrynami jako skrypty dłużne.

Zamożni Rzymianie prowadzili domowe księgi rachunkowe, w których notowali wpływy i wydatki. Wpisy te mogły mieć charakter prawny.

Aby powstało formalne powstanie nowego zobowiązania, musiano użyć wpisów zwanych nomina trancripticia. Trancriptio było rodzajem przeksięgowania istniejącego już zobowiązania. Wierzyciel zyskiwał dzięki temu nową wierzytelność w miejsce poprzedniej. Ta nowa była udokumentowana, ściśle określona w pieniądzach, łatwiejsza w dochodzeniu za pomocą certae creditae pecuniae, środka stricte iuris. Dłużnik przy trancripto mógł otrzymać np. odroczenie terminu. Trancripto mogło mieć dwojaką postać: z przedmiotu na osobę (przetworzenie dotychczasowej należności w dług literalny za obopólną zgodą) i z osoby na osobę (zamiana dłużnika).

Domowe księgi rachunkowe wyszły z użycia pod koniec prawa klasycznego.

Kontrakty literalne tworzyły zobowiązania wg ius civile, niedostępne dla pelegrynów. Ci wytworzyli własną formę zobowiązań literalnych - skrypt dłużny. Dłużnik wystawiał akt pisemny, w którym uznawał, że jest coś winien drugiej stronie. Dokumenty te tworzyły zobowiązania abstrakcyjne i były skuteczne nawet wobec długów nieistniejących. Były więc niebezpieczne dla dłużników.