Włoski faszyzm
- Ruch faszystowski we Włoszech był początkowo (1919-1921) ruchem polityczno-społecznym, dopiero w roku 1921 przybrał postać partii faszystowskiej. Narodowa Partia Faszystowska (PNF) była zorganizowaną na zasadzie hierarchii i autorytetu elitą, od 1928 stała się instytucją państwową.
- Problem państwa: włoski faszyzm szczególnie mocno akcentował misję państwa w zakresie spraw gospodarczych. Faszyzm prezentował tezy o wyższości istoty zbiorowej (państwo) nad życiem jednostki. Państwo miało uświadamiać członkom wspólnoty ich cechy autentyczne przed nimi ukryte. Państwo posiadało własną wolę i świadomość, które niezależne były od woli społeczeństwa a nawet kształtowały ją w sposób nieskrępowany. Swoiste są dla państwa faszystowskiego jego deifikacja (wyniesienie do godności bóstwa, ubóstwienie), a także nastawienie antyindywidualistyczne i antyliberalne. Znamienne jest także posługiwanie się pojęciem suwerenności państwa i warto podkreślić iż jest ono przeciwstawne zasadzie suwerenności ludu. Państwo (a nie lud) jest podmiotem władzy. Państwo faszystowskie było jedynym i autentycznym wyrazicielem woli ludu, wyrażało ono wolę Italianita (pojęcie to jest jedną z podstaw ideologicznych faszyzmu (tzw. mit Narodu). W myśl Italianita Duce wybrany jest przez opatrzność narodową, ma za zadanie wskrzesić i przywrócić potęgę narodu włoskiego. Działania wodza cechuje nieomylność, od nich zależy szczęście narodu.
- Italianita wymaga od Mussoliniego: 1) powołania do życia ruchu faszystowskiego, 2) utworzenia partii faszystowskiej, 3) zdobycie władzy politycznej, 4) budowy państwa totalnego i korporacyjnego, 5) utworzenia włoskiej jedności narodowej, 6) odbudowy imperialnej potęgi antycznego Rzymu.
- Źródłem władzy w państwie faszystowskim była owa Italianita, a nie wola społeczeństwa, bo ono według faszystów żadnej woli nie posiada. Z tego twierdzenia wyprowadzono tezę o zbędności powoływania reprezentacji politycznej (w 1938r zniesiono parlament), bowiem żadnej woli społecznej nie wyrażała, nie wyrażała także Italianita.
- Idea plebiscytu narodowego- społeczeństwo za pomocą aktu głosowania wyraża jedynie dążenia, pragnienia, partykularne interesy grup oraz klas społecznych, głos społeczeństwa był czysta fikcją która w żadnym wypadku nie mogła wiązać rządzących.
- Pomimo głoszenia tego typu poglądów faszyzm posługiwał się jednak plebiscytem narodowym. Jego wynik nie prowadził do zmiany kierunku polityki, lecz dawał orientację o aktualnym stanie świadomości politycznej obywateli. Negatywny wynik był sygnałem, że naród nie nadąża za wodzem.
- Podział władz: w państwie faszystowskim został zarzucony system podziału władz na rzecz podziału funkcji. Władza była jednolita i wyrażała dążenie do osiągnięcia dobra narodu. Parlament, Senat i Rząd stały się organami wykonującymi tylko określone funkcje. Szczebel najwyższy zajmował rząd który stał się jednocześnie jedynym wyrazicielem woli państwa. Polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem została zniesiona. Rząd dominował nad pozostałymi organami, była to jednak dominacja formalna ponieważ faktycznie mechanizmy władzy leżały w ręku wodza i wielkiej rady faszystowskiej.
- Totalitaryzm: państwo faszystowskie było państwem totalnym (tak nazywał je Mussolini). W latach 1926-1927 zlikwidowano niefaszystowskie partie polityczne i związki zawodowe, prawo do tworzenia zgromadzeń zostało istotnie ograniczone. Funkcjonowanie państwa faszystowskiego wyraża aforyzm: „wszystko w państwie, nic bez państwa, nic nic przeciwko państwu”. Dobitnie wyraża on prawdziwe oblicze faszystowskich Włoch. Każde odstępstwo od nakazów Władzy spotykało się z surowymi represjami. Państwo totalitarne ingerować mogło w każdą dziedzinę stosunków społecznych. W tej sytuacji definiowanie kompetencji państwa staje się zbędne. Charakterystyczny dla państwa totalitarnego staje się także decyzjonizm czyli możliwość podejmowania przez władzę decyzji które stają wiążące ze względu na podmiot je podejmujący, na co bez wpływu pozostaje zgodność czy też niezgodność z prawem.
- Krytyka liberalizmu: liberalizm krytykowany był przez Mussoliniego za brak interwencji państwa w życie gospodarcze. Dyktowane to było charakterem indywidualistycznym tej doktryny. Przeciwstawiano liberalizmowi prewencyjne działanie państwa faszystowskiego. Liberalizm charakteryzowany był jako krótkotrwały, historyczny przedsionek anarchii, synonim dekadencji. Nie odegrał on żadnej roli w jednoczeniu Niemiec, podobnie jak w przypadku Włoch. Faszyzm negował indywidualizm, zarzucał pasywizm i aspiracje o charakterze ponadnarodowym, przeciwstawiał mu nacjonalizm oraz obciążał odpowiedzialnością za kryzysy społeczno-gospodarcze. Krytyka służyła uzasadnieniu polityki korporacjonizmu.
- Krytyka socjalizmu: dążąc do osłabienia tej filozofii faszyzm ignorował podział na socjaldemokrację, lewicę socjalistyczną i komunizm. Krytykował socjalizm sensu largo za zmierzanie do wyzwolenia człowieka z klasowych form panowania i ucisku oraz dążenie do rozwoju osobowości człowieka. Krytykował także socjalizm za materializm historyczny, odrzucał koncepcję jakoby walka klas była głównym czynnikiem przemian. Krytykował też samą teorię walki klas. Po odrzuceniu tych krytykowanych tez stanie się socjalizm tylko „uczuciowym dążeniem”. Także hasła dobrobytu spotkały się z krytyką jako nierealne.
- Krytyka demokracji: Mussolini zarzucał demokracji jak i systemom demokratycznym nadawanie zbyt wielkiego znaczenia liczbom. Głosząc zasadę nierówności ludzi, krytykował powszechne prawo wyborcze, równość polityczną określał jako kłamstwo. W demokracji pozornie rządzi lud a w rzeczywistości władzę sprawują „nieodpowiedzialne i utajone siły”. To ustrój „bez króla, lecz z wieloma królami” bardziej tyranizującymi społeczeństwo niż jeden król, nawet tyran. Krytykował także mit o szczęściu i postępie. Demokracji faszyzm przeciwstawiał oparty na paretaniźmie pogląd o legitymacji elity do sprawowania władzy. Elita miała być dobierana i kształcona w partii faszystowskiej.